Công nghệ, như một con dao hai lưỡi, có thể là liều thuốc an thần trong những ngày u ám nhưng cũng dễ dàng biến thành nguyên nhân khiến tâm trí bạn trở nên hỗn loạn. Trong bối cảnh chuyển đổi số đang bùng nổ, từ làm việc online đến giải trí, học tập hay thậm chí là… hẹn hò, chúng ta đang sống trong một thế giới mà "ngắt mạng" đôi khi còn đáng sợ hơn mất điện. Nhưng liệu kết nối không ngừng nghỉ ấy có thực sự khiến chúng ta hạnh phúc hơn?
Góc nhìn 1: Công nghệ là đồng minh trong chăm sóc sức khỏe tâm thần
Trước tiên, phải thừa nhận rằng không ít người đã tìm được “chuyên gia tâm lý trong túi quần” nhờ công nghệ. Các ứng dụng như Calm, Headspace, BetterHelp hay MindFi cung cấp liệu pháp thiền, hít thở, tư vấn tâm lý và bài tập giảm căng thẳng được thiết kế bài bản, có cơ sở khoa học. Đặc biệt trong thời kỳ COVID-19, khi khoảng cách địa lý trở nên “bất khả kháng”, chính công nghệ đã duy trì những buổi trị liệu tâm lý qua Zoom, giúp nhiều người tránh khỏi bờ vực khủng hoảng tinh thần.
Không dừng ở đó, trí tuệ nhân tạo (AI) còn được ứng dụng trong việc chẩn đoán sớm dấu hiệu trầm cảm, rối loạn lo âu thông qua việc phân tích giọng nói, ngôn ngữ hay thậm chí là tần suất tương tác của người dùng trên mạng xã hội. Tóm lại, tìm kiếm sự giúp đỡ chưa bao giờ dễ dàng đến vậy, chỉ cần vài cú chạm trên màn hình.
Góc nhìn 2: Mặt tối của công nghệ - nơi sức khỏe tâm thần bị "bào mòn" âm thầm
Tuy nhiên, ánh sáng luôn đi cùng bóng tối. Công nghệ giúp bạn kết nối, nhưng cũng khiến bạn không thể ngắt kết nối.Nghiên cứu từ Đại học Pennsylvania cho thấy thanh thiếu niên sử dụng mạng xã hội trên 3 giờ mỗi ngày có nguy cơ cao mắc các vấn đề tâm thần như lo âu, trầm cảm. Việc liên tục tiếp xúc với hình ảnh cuộc sống "lung linh" trên Instagram, Facebook hay TikTok khiến không ít người rơi vào hội chứng "sợ bị bỏ rơi" (FOMO – Fear of Missing Out) hoặc "khủng hoảng giá trị bản thân".Cảm giác "người ta đang sống, còn mình thì đang lướt" dường như ngày càng phổ biến. Và đó là khi, kết nối lại trở thành một hình thức cô đơn mới.
Góc nhìn 3: Cái giá của sự tiện lợi – “burnout” kỹ thuật số và áp lực 24/7
Nếu bạn từng vừa nhắn tin trong nhà vệ sinh, vừa họp Zoom, lại vừa nghĩ tới email chưa trả lời… thì xin chúc mừng, bạn đã gia nhập “hội burnout số”. Công nghệ đang xóa nhòa ranh giới giữa công việc và nghỉ ngơi, giữa ngày và đêm, khiến người dùng bị “cháy máy” mà không kịp nhận ra. Không còn những chiều tan sở về nhà thư giãn, nhiều người phải “on call” cả đêm chỉ vì... điện thoại không tắt. Họ sợ bị bỏ lại phía sau trong guồng quay thông tin, và dần đánh mất sự kiểm soát đối với chính mình.
Góc nhìn 4: Trẻ em, học sinh – nhóm chịu tổn thương âm thầm
Trẻ em, đặc biệt là học sinh, đang là một trong những nhóm đối tượng dễ bị ảnh hưởng tâm lý tiêu cực nhất từ công nghệ. Việc học online kéo dài sau đại dịch đã để lại hệ quả không nhỏ: kỹ năng giao tiếp giảm, cảm giác cô lập tăng lên, chưa kể đến việc nghiện thiết bị điện tử từ quá sớm.Việc tiếp xúc quá nhiều với màn hình, thiếu vận động, và cả áp lực học hành qua máy tính khiến nhiều trẻ em ngày càng "thu mình", trở nên dễ cáu gắt, mất ngủ và thiếu gắn kết với gia đình.
(ảnh hưởng của mạng xã hội và công nghệ đến sức khỏe tâm thần của trẻ em, cảnh báo về nguy cơ trầm cảm và lo âu ở lứa tuổi này.)
Góc nhìn 5: Có lối thoát nào không? – Câu trả lời nằm ở cách chúng ta dùng công nghệ
Công nghệ không có lỗi, lỗi nằm ở cách chúng ta sử dụng nó. Các chuyên gia sức khỏe tâm thần cho rằng, giải pháp không nằm ở việc "tắt mạng đi sống", mà là học cách kiểm soát thời gian và mục đích sử dụng thiết bị.Một vài giải pháp khả thi: Thiết lập "giờ không công nghệ" trong ngày: ví dụ sau 9 giờ tối, hoặc trong bữa ăn. Sử dụng các ứng dụng theo dõi thời gian dùng màn hình như Screen Time, Digital Wellbeing. Tăng cường hoạt động thể chất, tương tác ngoài đời thực. Chọn lọc nội dung, mạng xã hội, người tương tác theo hướng tích cực.
Một trong những cách đơn giản nhưng hiệu quả là… đặt điện thoại ở chế độ máy bay khi bạn thực sự cần một "vé hạng nhất" về với chính mình.
Góc nhìn cuối: Công nghệ có thể chữa lành, nhưng cũng có thể làm bạn mệt thêm nếu không dùng đúng cách
Hãy tưởng tượng công nghệ như một chiếc xe: nếu bạn là người cầm lái, bạn sẽ đến đích; nếu bạn bị kéo đi, bạn sẽ bị tai nạn. Chìa khóa ở đây là chủ động, không để bản thân bị cuốn theo một cách vô thức.Cũng đừng ngại nói đùa: "Nếu một ngày công nghệ làm bạn stress, hãy thử... tắt wifi, ôm mèo và đi ngủ!" – đôi khi, cách để giữ sức khỏe tâm thần tốt nhất chính là lùi một bước khỏi thế giới số, để tiến thêm một bước về phía chính mình.
Công nghệ không biến mất. Chúng ta cũng chẳng thể quay về thời không smartphone. Vậy nên, thay vì "trốn chạy", giải pháp bền vững nằm ở việc xây dựng khả năng đề kháng số (digital resilience).
Các trường học, doanh nghiệp, thậm chí là chính phủ cần đưa ra các chương trình giáo dục sử dụng công nghệ có kiểm soát, hướng dẫn nhận diện các dấu hiệu sớm của căng thẳng số, đồng thời thúc đẩy mô hình sống cân bằng.
Bên cạnh đó, các nhà phát triển app cũng nên thiết kế tính năng giúp người dùng "nghỉ ngơi" thay vì chỉ kéo họ ở lại lâu hơn. Ví dụ: Netflix từng bị chỉ trích vì tự động phát tập tiếp theo, khiến người xem mất kiểm soát thời gian. Trong khi đó, YouTube đã thêm tính năng "Nghỉ ngơi đi nhé!" – một hướng đi nhân văn hơn rất nhiều.
* Mời quý độc giả theo dõi các chương trình đã phát sóng của Đài Truyền hình Việt Nam trên TV Online và VTVGo!