Giữa vùng đất khô cằn của miền nam Peru, nơi bề mặt sa mạc tưởng như trống rỗng và vô tri, lại ẩn chứa một trong những bí ẩn lâu đời nhất của nhân loại: các hình vẽ khổng lồ Nazca. Những đường nét kỳ lạ kéo dài hàng chục kilomet trên cao nguyên Nazca đã khiến giới khảo cổ kinh ngạc suốt hàng thế kỷ.
Được tạo ra cách đây khoảng 2.000 năm bởi nền văn minh Nazca, các hình vẽ này mô tả động vật, con người và những biểu tượng hình học trừu tượng - nhưng mục đích thực sự của chúng vẫn luôn là một dấu hỏi.
Giờ đây, một phần bí ẩn ấy đang dần được hé lộ, nhờ vào trí tuệ nhân tạo. Trong một dự án hợp tác với IBM, nhóm khảo cổ do giáo sư Masato Sakai (Đại học Yamagata, Nhật Bản) dẫn đầu đã huấn luyện mô hình AI dựa trên hình ảnh các hình vẽ đã biết, rồi cho nó "quét" toàn bộ ảnh chụp độ phân giải cao của vùng cao nguyên rộng hơn 190 dặm vuông.
Kết quả vượt xa mong đợi: AI đã giúp phát hiện thêm 303 hình vẽ mới - tất cả đều thuộc loại "relief-type", tức được tạo ra bằng cách loại bỏ lớp đá đen phía trên để lộ cát sáng bên dưới.
Đáng chú ý, nhiều hình trong số này nằm gần những lối đi cổ, cách không xa các tuyến hành hương nghi lễ. Các hình bao gồm đầu người, thân người, động vật thuần hóa như lạc đà, mèo rừng, cá voi sát thủ và thậm chí là những cảnh tương tác giữa người và thú. Những hình đầu người được cho là đại diện cho các nghi lễ hiến tế. Gần đó còn tìm thấy nhiều mảnh gốm, cho thấy đây có thể từng là nơi dừng chân, truyền dạy hoặc thực hành nghi lễ thường nhật của người Nazca.
Các khảo sát trước đây vốn dựa vào ảnh vệ tinh hoặc bay trên cao - dễ bỏ sót những hình nhỏ hoặc phai nhạt theo thời gian. AI khắc phục điểm yếu này bằng cách chia toàn bộ địa hình thành các ô nhỏ, "săm soi" từng ô để tìm dấu hiệu có thể là hình vẽ. Mỗi hình xác nhận được cũng được chia thành các phần nhỏ để huấn luyện mô hình tốt hơn. Kỹ thuật này, gọi là transfer learning, giúp mô hình học từ ảnh chụp đời thường trước khi "tái huấn luyện" bằng ảnh sa mạc.
Khám phá mới không chỉ làm giàu thêm kho dữ liệu về văn hóa Nazca, mà còn giúp các nhà nghiên cứu lần đầu vạch ra các tuyến nghi lễ - nơi người xưa có thể vừa đi vừa nhìn vào những hình khắc này để học hỏi, tưởng nhớ, hoặc tái hiện các câu chuyện truyền miệng. Khi chưa có chữ viết, tranh vẽ chính là sách giáo khoa của họ.
Tổng cộng, Đại học Yamagata đã phát hiện 318 hình vẽ mới kể từ khi bắt đầu khảo sát vào năm 2004, nâng tổng số hình vẽ Nazca được xác thực lên 430. Dữ liệu này đang được dùng để số hóa bản đồ toàn bộ khu vực, nhằm bảo vệ di sản khỏi mối đe dọa từ khai thác khoáng sản, du lịch tự phát và các con đường hiện đại.
* Mời quý độc giả theo dõi các chương trình đã phát sóng của Đài Truyền hình Việt Nam trên TV Online và VTVGo!