Kỳ 2: Lực cản lớn - những nút thắt cần tháo gỡ

Để một chiếc máy bay cất cánh, không chỉ cần động cơ mạnh và nhiên liệu tốt, mà còn phải có một đường băng bằng phẳng, sạch vật cản. Việt Nam cũng vậy. Nền tảng phát triển đã được dày công vun đắp qua nhiều nhiệm kỳ. Khát vọng vươn lên chưa bao giờ rõ ràng như lúc này. Nhưng chỉ chừng đó là chưa đủ. Vẫn còn đó những "nút thắt" đang âm thầm kéo chậm đà cất cánh: thể chế thiếu đồng bộ, nguồn nhân lực chưa theo kịp yêu cầu, hạ tầng yếu kém. Nếu không mạnh tay tháo gỡ, những lực cản ấy sẽ tiếp tục kìm hãm sức bật của cả nền kinh tế.  

Thể chế – "Điểm nghẽn" của mọi điểm nghẽn

Trong ba nút thắt lớn cản trở quá trình phát triển quốc gia, thể chế chính là "điểm nghẽn" của các điểm nghẽn. Gọi thể chế là "điểm nghẽn của điểm nghẽn" bởi vì nó tác động trực tiếp tới hạ tầng và nhân lực. Nếu thể chế kém hiệu quả hoặc bế tắc, nó sẽ cản trở cả việc phát triển hạ tầng và tối ưu hóa nguồn nhân lực. Thể chế của một quốc gia rõ ràng rất quan trọng, trong hầu hết các trường hợp, nó quyết định sự thành công của mỗi quốc gia.

Đối với Việt Nam dù đã có những nỗ lực đổi mới, nhưng hệ thống pháp luật hiện hành vẫn bộc lộ nhiều hạn chế: quy định chồng chéo, thiếu đồng bộ, nhiều luật mới ban hành đã phải sửa đổi, thậm chí gây ra cản trở thực thi, gây thất thoát, lãng phí nguồn lực và làm giảm niềm tin vào hệ thống công quyền.

Thủ tục hành chính còn rườm rà; dịch vụ công trực tuyến tuy có tiến bộ nhưng chưa thực sự thông suốt; công tác phân cấp, phân quyền còn nửa vời, thiếu rõ ràng về trách nhiệm và cơ chế phối hợp. Việc tổ chức bộ máy hành chính vẫn còn cồng kềnh, chồng lấn giữa hành pháp và lập pháp, chưa thực sự hiệu lực, hiệu quả. Những tồn tại này kéo dài qua nhiều nhiệm kỳ, tạo thành lực cản hữu hình và vô hình trong quá trình điều hành và phát triển kinh tế – xã hội. Trong một thế giới mà đổi mới sáng tạo, công nghệ cao và sự linh hoạt của chính sách là yếu tố sống còn, thì thể chế phải là "đòn bẩy phát triển" chứ không thể là "chiếc áo chật" kiềm hãm đổi mới.

Đáng lo ngại hơn, quá trình xây dựng và hoàn thiện thể chế còn là "điểm nóng" bị các thế lực thù địch triệt để lợi dụng nhằm chuyển hóa chính trị, phá hoại niềm tin, tác động định hướng dư luận, hoặc bị các nhóm lợi ích chi phối để trục lợi chính sách. Nếu thiếu bản lĩnh, thiếu sáng suốt trong chỉ đạo và thực thi, thể chế không phù hợp sẽ không chỉ kìm hãm phát triển mà có thể tạo ra những khúc quanh hiểm nguy trong tiến trình phát triển quốc gia.

Đổi mới thể chế, do đó, không thể chỉ dừng lại ở sửa đổi một vài quy định, mà phải là một cuộc "đại phẫu"; phải tinh giản bộ máy để phân định rõ trách nhiệm, xây dựng chính quyền số, và thúc đẩy mô hình "quản trị mở", trong đó Nhà nước là người kiến tạo, đồng hành và thúc đẩy.

Nguồn nhân lực – Nút thắt "trầm lắng" nhưng nguy hiểm nhất

Trong mọi mô hình phát triển bền vững, con người luôn là trung tâm. Tuy nhiên, chất lượng nguồn nhân lực của Việt Nam hiện vẫn chưa tương xứng với yêu cầu của nền kinh tế tri thức và công nghệ cao. Hiện nay, phần lớn lực lượng lao động Việt Nam – với hơn 70% chưa qua đào tạo bài bản – vẫn còn thiếu kỹ năng nghề, kỹ năng số và năng lực thích ứng với thị trường lao động hiện đại. Trong khi đó, hệ thống giáo dục – đào tạo chưa tạo ra được sự kết nối thực chất với thị trường lao động. Doanh nghiệp than thiếu nhân lực, trong khi trường học vẫn đào tạo hàng nghìn sinh viên, dẫn đến tình trạng "thừa thầy thiếu thợ".

Một thực tế đáng lo ngại là: kỹ năng công nghệ, ngoại ngữ và tư duy đổi mới – ba trụ cột quan trọng nhất của nguồn nhân lực hiện đại – lại là những điểm yếu rõ nét của lao động Việt Nam. Tỷ lệ nhân lực làm việc trong các ngành công nghệ cao, nghiên cứu – phát triển (R&D), trí tuệ nhân tạo, robot… còn rất khiêm tốn, chủ yếu tập trung ở các tập đoàn nước ngoài. Trong khu vực công, số lượng cán bộ có tư duy đổi mới, dám nghĩ lớn, dám chịu trách nhiệm vẫn còn chưa nhiều.

Nếu không có một chiến lược tổng thể và dài hạn để phát triển nguồn nhân lực – từ cải cách giáo dục, đầu tư vào đào tạo nghề, đến trọng dụng nhân tài – Việt Nam sẽ mắc kẹt trong "bẫy thu nhập trung bình" kiểu mới: thu nhập tăng chậm vì năng suất thấp, mà năng suất thấp vì thiếu kỹ năng hiện đại.

Hạ tầng yếu và thiếu kết nối – Gót chân Achilles của phát triển

Cơ sở hạ tầng – từ giao thông, năng lượng, số hóa cho đến hạ tầng xã hội – là "xương sống" cho quá trình phát triển kinh tế. Những năm gần đây, Việt Nam đã đầu tư mạnh cho hạ tầng, nhưng nhìn tổng thể, hệ thống hạ tầng vẫn thiếu đồng bộ, manh mún và lạc hậu.

Hệ thống giao thông trọng điểm còn ùn tắc, thiếu kết nối giữa các vùng kinh tế động lực, khiến chi phí logistics cao vượt mức trung bình khu vực. Hạ tầng công nghiệp, đặc biệt là ở các khu kinh tế trọng điểm, nhiều nơi chưa đáp ứng được yêu cầu của các nhà đầu tư công nghệ cao. Tình trạng thiếu điện cục bộ, thiếu đất sạch, thiếu hạ tầng hỗ trợ R&D đang làm giảm sức hấp dẫn đầu tư của Việt Nam trong làn sóng dịch chuyển sản xuất toàn cầu. Nhiều tuyến cao tốc vẫn dang dở, thiếu kết nối liên vùng. Cảng biển, sân bay có công suất nhưng thiếu hiệu quả vận hành. Hạ tầng năng lượng đang chịu sức ép lớn từ quá trình chuyển dịch xanh nhưng thiếu quy hoạch dài hạn và ổn định. Đặc biệt, hạ tầng số – yếu tố thiết yếu cho nền kinh tế số – vẫn còn khoảng cách rất xa giữa đô thị và nông thôn, giữa trung tâm và vùng sâu xa.

Ở góc độ hạ tầng số – yếu tố cốt lõi của nền kinh tế tương lai – Việt Nam vẫn đang ở giai đoạn đầu. Các nền tảng dữ liệu số quốc gia còn phân tán, chưa chia sẻ hiệu quả giữa các ngành, các cấp. Hạ tầng mạng ở nông thôn còn yếu, nhiều doanh nghiệp nhỏ và vừa chưa có đủ điều kiện tiếp cận công nghệ số. Trong khi thế giới đang bước vào kỷ nguyên điện toán đám mây, dữ liệu lớn và AI, thì phần lớn doanh nghiệp Việt Nam vẫn loay hoay ở mức độ "số hóa quy trình" đơn thuần.

Nếu không đầu tư bài bản, có chiến lược và đi trước một bước, hạ tầng sẽ trở thành "gót chân Achilles" của nền kinh tế – vừa làm chậm tốc độ tăng trưởng, vừa làm lỡ nhịp những cơ hội phát triển chiến lược.

Ba "nút thắt" lớn – thể chế, nguồn nhân lực và hạ tầng – đang là những lực cản dai dẳng kéo chậm đà phát triển của Việt Nam, cần phải quyết liệt tháo gỡ. Việc nhận diện đúng những điểm nghẽn không phải để chỉ ra cái sai, mà là để mở ra con đường đúng. Và con đường đúng lúc này không gì khác hơn là: tháo gỡ điểm nghẽn để giải phóng năng lực phát triển quốc gia.

Việt Nam đang ở vào thời điểm đặc biệt quan trọng – bản lề cho mục tiêu trở thành quốc gia phát triển vào năm 2045. Những nút thắt nêu trên chưa bao giờ đòi hỏi phải tháo gỡ khẩn trương, triệt để như lúc này. Tháo gỡ để cất cánh. Tháo gỡ để không lỡ nhịp. Chỉ khi thể chế linh hoạt, con người có năng lực sáng tạo và hạ tầng đủ sức "cõng" được tương lai, Việt Nam mới có thể chuyển từ vị thế "người theo sau nhanh" thành "người định hình cuộc chơi".

Muốn làm được điều đó, cần cả hệ thống chính trị cùng hành động, cần đổi mới tư duy, nâng cao năng lực điều hành, và nhất là cần có những cơ chế mang tính đột phá, mạnh dạn, dám đi trước.

* Mời quý độc giả theo dõi các chương trình đã phát sóng của Đài Truyền hình Việt Nam trên TV Online và VTVGo!