Những diễn biến thời tiết từ đầu năm, đặc biệt là từ tháng 5 đến nay cho thấy, thời tiết tại Việt Nam đang chịu sự chi phối bởi điều kiện ENSO trung tính. Trong hệ thống khí quyển đại dương, ENSO thường được chia thành ba pha: Pha nóng là El Nino, pha lạnh là La Nina và pha trung tính. Pha El Nino thường gây ra các hiện tượng cực đoan liên quan đến nhiệt độ, trong khi La Nina lại thường gắn với mưa nhiều và bão tập trung hơn. Riêng pha trung tính là trạng thái trung gian, với các biểu hiện thời tiết không nghiêng hẳn về phía nóng hay lạnh, mang tính chất cân bằng giữa hai pha còn lại.
Nhiều trạng thái thời tiết cực đoan đã diễn ra tại miền Trung và nhiều địa phương trên cả nước trong thời gian qua
Chính trạng thái cân bằng này lại khiến thời tiết dễ dao động và trở nên khó dự báo. Từ đầu mùa hè, miền Trung đã ghi nhận các đợt mưa lớn bất thường, dù tháng 5 và 6 vẫn thường được xem là mùa khô ở khu vực này. Cơn mưa giữa đêm ở Đà Nẵng khiến sân bay tê liệt, hành khách phải ngủ tại sảnh chờ. Nước lũ dâng nhanh, nhấn chìm nhiều khu dân cư ở Hòa Vang và gây thiệt hại lớn cho nông nghiệp vùng ven sông.
"Dưới tác động của biến đổi khí hậu, các hiện tượng thời tiết cực đoan với tần suất và cường độ gia tăng đang xảy ra nhiều hơn. Trong năm có trạng thái ENSO trung tính như năm nay, các đợt mưa lớn thường xuất hiện xen kẽ: có thể là một đợt mưa lớn, sau đó tạm ngừng, rồi đến giai đoạn nắng nóng, tiếp theo là dông, bão, rồi lại tái diễn chu kỳ tương tự. Vì vậy, dù tổng lượng mưa cả năm dự báo ở mức trung bình nhiều năm, nhưng xác suất xảy ra các đợt mưa lớn, cường độ cao là khá lớn, mang tính biến động cao và khó dự báo chính xác", Tiến sĩ Trương Bá Kiên, Phó giám đốc Trung tâm Nghiên cứu khí tượng khí hậu cho biết.
Tiến sĩ Trương Bá Kiên, Phó giám đốc Trung tâm Nghiên cứu khí tượng khí hậu
Mưa lớn trong thời gian ngắn cũng xuất hiện tại nhiều địa phương. Hà Tĩnh từng ghi nhận đợt mưa lên tới hơn 600 mm chỉ trong một ngày. Tại thành phố Hồ Chí Minh, lượng mưa vượt 200 mm trong vòng 3 giờ, gây ngập lụt cục bộ. Những đợt mưa lớn liên tiếp xuất hiện ở Bắc Kạn, Tuyên Quang, Quảng Ninh, Thái Nguyên và Lai Châu, khiến nguy cơ sạt lở và lũ quét tăng cao.
"Trong năm có trạng thái ENSO trung tính, các loại thiên tai có nguồn gốc khí tượng thủy văn vẫn tiếp tục xảy ra. Chẳng hạn như hiện tượng nắng nóng vẫn xuất hiện, điển hình là vào đầu tháng 4 và tháng 5 tại khu vực miền Bắc và miền Trung. Ở miền Bắc, nắng nóng có thể kéo dài đến hết tháng 7, trong khi tại miền Trung có thể kéo dài đến tháng 8. Miền Bắc cũng bước vào mùa mưa, với thời gian tập trung chủ yếu từ tháng 6 đến tháng 8. Tuy nhiên, năm nay ghi nhận đợt không khí lạnh về muộn, kéo theo một đợt mưa lớn xuất hiện ngay trong tháng 5. Dù chưa thể gọi là hiện tượng dị thường, nhưng đây cũng là diễn biến có phần khác biệt so với quy luật mà chúng ta thường hình dung", Tiến sĩ Kiên phân tích.
Mùa bão năm nay cũng mang nhiều dấu hiệu bất thường. Cơn bão đầu tiên chỉ xuất hiện sau ngày 11 tháng 6, muộn nhất trong vòng 27 năm trở lại đây. Tuy số lượng bão dự báo ở mức trung bình nhiều năm, nhưng đáng lo ngại là số bão mạnh cấp 12 trở lên có thể nhiều hơn bình thường.
"Năm nay là một mùa bão khá muộn, nhưng tổng số lượng bão vẫn có thể đạt 12 đến 13 cơn trên Biển Đông. Tuy nhiên, điều đáng lưu ý là số cơn bão mạnh có thể nhiều hơn trung bình nhiều năm, có thể lên tới ba cơn hoặc hơn. Đây là điểm cần đặc biệt chú ý trong công tác phòng chống thiên tai năm nay", Tiến sĩ Kiên chia sẻ.
Không chỉ ảnh hưởng đến mùa mưa bão, hiện tượng ENSO trung tính còn khiến ranh giới giữa các mùa trở nên mờ nhạt. Mưa có thể xuất hiện ngay giữa mùa khô, trong khi nắng nóng kéo dài xen kẽ giữa những đợt mưa lớn. Điều này khiến công tác dự báo gặp nhiều khó khăn, đồng thời đòi hỏi các địa phương phải nâng cao năng lực ứng phó.
"Chúng ta cần tận dụng ngay các công nghệ dự báo hiện có và thường xuyên cập nhật thông tin. Bởi lẽ, các diễn biến thời tiết thay đổi theo ngày, thậm chí theo giờ, chứ không thể cập nhật theo tuần hay theo tháng như các kế hoạch dài hạn truyền thống. Thứ hai, cần nâng cấp lại hệ thống bản đồ rủi ro và nguy cơ rủi ro, đặc biệt tại các khu vực đô thị và những vùng kinh tế trọng điểm như Đà Nẵng và một số địa phương tương tự", Tiến sĩ Kiên nhận định.
Thực tế cho thấy, nhiều địa phương vẫn chưa có kịch bản ứng phó thiên tai cụ thể. Trận mưa lớn tại sân bay Đà Nẵng là một minh chứng rõ nét khi không có sự chuẩn bị kỹ lưỡng, gây đình trệ hoạt động hàng không và thiệt hại cho hành khách.
"Việc tập huấn và tuyên truyền phải được thực hiện một cách nghiêm túc, đầy đủ và chuyên biệt cho từng loại hình rủi ro cụ thể. Cuối cùng, việc cập nhật thông tin phải nhanh chóng, chính xác và đúng đối tượng. Hệ thống truyền tải thông tin cần bảo đảm truyền đến đúng người, đúng mục đích và đúng nội dung cần thiết. Đây là những yếu tố hết sức quan trọng trong công tác ứng phó khẩn cấp với thiên tai", Tiến sĩ Kiên nhấn mạnh.
Theo tiến sĩ Kiên, năng lực dự báo của Việt Nam hiện đã có bước tiến lớn, nhất là với các hiện tượng như bão và mưa lớn. Tuy nhiên, hiệu quả ứng phó vẫn phụ thuộc vào khả năng hành động nhanh, kịp thời của các cơ quan chức năng và chính quyền địa phương.
"Các sản phẩm dự báo của Trung tâm Dự báo Khí tượng Thủy văn Quốc gia cũng như Viện Khoa học khí tượng thủy văn và biến đổi khí hậu hiện tương đương với nhiều nước trong khu vực. Với sự đầu tư của Nhà nước, chúng ta đã nâng cao đáng kể chất lượng dự báo bão và mưa lớn, nhưng việc đưa thông tin tới đúng người, đúng lúc và hành động phù hợp vẫn là thách thức lớn", Tiến sĩ Kiên cho biết.
Trong bối cảnh thời tiết trở nên khó đoán định hơn bao giờ hết, điều quan trọng là không chỉ dựa vào dự báo mà cần nâng cao năng lực ứng phó ở mọi cấp, từ trung ương đến địa phương. Hành động sớm, kịp thời sẽ giúp giảm thiểu thiệt hại và bảo vệ tốt hơn cho người dân trước những bất thường của thiên nhiên.
* Mời quý độc giả theo dõi các chương trình đã phát sóng của Đài Truyền hình Việt Nam trên TV Online và VTVGo!