Tiêu thụ đồ uống có đường tăng gần 4 lần trong 15 năm
Trong bối cảnh bệnh không lây nhiễm ngày càng gia tăng và gánh nặng y tế cộng đồng trở nên rõ rệt, Tổ chức Y tế Thế giới (WHO) kêu gọi Việt Nam tận dụng thời điểm Quốc hội sửa đổi Luật Thuế tiêu thụ đặc biệt tại Kỳ họp thứ 9 để áp dụng thuế đối với đồ uống có đường – một bước đi được chứng minh là hiệu quả trong việc phòng ngừa béo phì, tiểu đường và các bệnh tim mạch.
TS. Angela Pratt, Trưởng đại diện WHO tại Việt Nam cho rằng, đường không có nhiều giá trị về mặt dinh dưỡng, các đồ uống có đường là sản phẩm có hại cho sức khỏe, đặc biệt khi chúng ta tiêu dùng với lượng lớn. Dữ liệu hiện nay cho thấy ở Việt Nam, tỷ lệ sử dụng các đồ uống có đường đang rất cao và có xu hướng gia tăng.
Theo thống kê của WHO, người Việt hiện tiêu thụ trung bình khoảng 46,5 gam đường tự do mỗi ngày – gần chạm ngưỡng cảnh báo là 50 gam và cao gần gấp đôi so với mức khuyến nghị lý tưởng là 25 gam/ngày. Tỷ lệ thừa cân béo phì ở người trưởng thành tại Việt Nam đã tăng gấp đôi trong vòng một thập kỷ (từ 2010 đến 2020), trong khi tỷ lệ trẻ em béo phì cũng gia tăng nhanh chóng ở cả thành thị và nông thôn. Nước ngọt, nước tăng lực… trở thành một phần trong thói quen tiêu dùng phổ biến, đặc biệt ở giới trẻ. Chỉ trong vòng 15 năm, lượng tiêu thụ đồ uống có đường đã tăng gần 4 lần, từ 18,5 lít/người/năm (năm 2009) lên 66,5 lít/người/năm (2023).
Tiêu thụ nước ngọt tại Việt Nam tăng rất nhanh trong 15 năm qua. Nguồn: WHO.
Việc sử dụng thường xuyên đồ uống có đường làm gia tăng nguy cơ mắc các bệnh răng miệng, gây ra thừa cân, béo phì và các rối loạn chuyển hóa cả ở người trưởng thành, ảnh hưởng xấu đến sức khỏe của xương, làm gia tăng tỷ lệ mắc bệnh đái tháo đường tuýp 2, tăng huyết áp cũng như các biến chứng về bệnh tim mạch, đột quỵ, tử vong và các bệnh liên quan đến đường tiêu hóa,… Tiêu thụ đường là nguyên nhân chính làm tăng tỷ lệ béo phì và các bệnh không lây nhiễm liên quan đến chế độ ăn uống - đây là vấn đề sức khỏe đáng lo ngại ở cả người lớn và trẻ em ở Việt Nam hiện nay.
Trước thực trạng đó, chính sách áp thuế tiêu thụ đặc biệt được nhìn nhận không chỉ dưới lăng kính tài chính mà là một biện pháp y tế cộng đồng khẩn cấp. Các chuyên gia cho rằng, sử dụng tín hiệu về giá, tức là thuế sẽ làm cho những loại đồ uống này đắt hơn và từ đó giảm mức tiêu thụ của người dân. Người dân khi giảm tiêu thụ đồ uống có đường thì có xu hướng chuyển sang các thức uống lành mạnh hơn, tốt cho sức khỏe.
Dự thảo sửa đổi Luật Thuế tiêu thụ đặc biệt đề xuất mức thuế TTĐB đối với mặt hàng này có thể giãn thời gian áp dụng và lộ trình là 8% từ năm 2027 và 10% từ năm 2028. Tuy nhiên, theo khuyến nghị của WHO, mức thuế này còn thấp và cần đạt ít nhất 40% để thực sự tác động đến hành vi tiêu dùng.
"Bằng chứng" hiệu quả từ quốc tế
Thông tin từ Vụ Pháp chế (Bộ Y tế) cho biết, việc áp thuế tiêu thụ đặc biệt (TTĐB) với đồ uống có đường (ĐUCĐ) là một trong những biện pháp can thiệp quan trọng được Tổ chức Y tế Thế giới (WHO) khuyến nghị để bảo vệ sức khỏe cộng đồng.
Chính sách này không chỉ nhằm điều chỉnh hành vi tiêu dùng mà còn mang lại ba lợi ích đồng thời: cải thiện sức khỏe cộng đồng, tăng nguồn thu cho ngân sách và giảm gánh nặng chi phí y tế liên quan đến các bệnh không lây nhiễm trong tương lai.
Áp thuế TTĐB đối với ĐUCĐ là xu thế chung, rất phổ biến trên toàn cầu với ít nhất 108 nước áp dụng trong đó có 6 nước thuộc khu vực ASEAN. Kinh nghiệm từ nhiều quốc gia cho thấy thuế ĐUCĐ là một công cụ y tế công cộng hiệu quả. Mục tiêu của thuế không phải là "trừng phạt" ngành sản xuất mà nhằm khuyến khích doanh nghiệp chuyển đổi theo hướng có trách nhiệm, giảm đường trong sản phẩm và tạo ra thị trường lành mạnh hơn.
Lượng mua đồ uống và tổng đường tiêu thụ của các sản phẩm bị áp thuế và không bị áp thuế qua các năm tại Mexico.
Tại Mexico, hai năm sau khi triển khai chính sách thuế, mức tiêu thụ đồ uống có đường giảm 10%, tương đương gần 80 ml/người/ngày. Lượng đường tiêu thụ trung bình cũng giảm từ 19g xuống còn 16g/người/ngày. Nhờ đó, nước này ước tính đã ngăn ngừa được gần 240.000 ca béo phì – trong đó có tới 39% là trẻ em – và tiết kiệm được gần 4 USD chi phí y tế cho mỗi 1 USD đầu tư vào chính sách thuế.
Tại Thái Lan, sau hai năm áp thuế, tiêu thụ đồ uống có đường trung bình giảm 2,8% mỗi ngày, riêng nước ngọt có ga giảm mạnh tới 17,7%. Các mô hình dự báo cho thấy nếu duy trì mức thuế từ 11–25%, tỷ lệ béo phì toàn dân có thể giảm từ 1,7% đến gần 5%. Bên cạnh đó, thuế còn giúp giảm nguy cơ sâu răng – một hệ quả khác của tiêu thụ đường – với dự báo sẽ giảm tới 21% tỷ lệ mắc vào năm 2040.
Nam Phi cũng ghi nhận lượng đường tiêu thụ từ đồ uống có đường giảm 51%, lượng calorie nạp vào giảm 52%, và mức tiêu thụ trung bình trên đầu người giảm gần 30% chỉ sau một năm thực hiện chính sách.
Những con số này không chỉ cho thấy hiệu quả tức thì trong việc thay đổi hành vi tiêu dùng mà còn khẳng định tác động lâu dài đến sức khỏe cộng đồng, đặc biệt trong phòng ngừa béo phì và các bệnh mạn tính như tiểu đường, tim mạch.
Đáng chú ý, tại nhiều quốc gia sau khi áp thuế, các doanh nghiệp đã nhanh chóng điều chỉnh công thức sản phẩm để giảm lượng đường, chứng tỏ sự thích ứng linh hoạt và vai trò tích cực của khu vực tư nhân khi có chính sách rõ ràng, nhất quán từ nhà nước.
Từ kinh nghiệm của quốc tế, Bộ Y tế cho rằng các tác động tiêu cực của việc áp thuế TTĐB với ĐUCĐ tại Việt Nam là không đáng ngại. Thay vào đó, trong dài hạn, cần xây dựng lộ trình cụ thể để mở rộng phạm vi và đối tượng chịu thuế, đồng thời tăng thuế suất theo khuyến cáo của WHO. Khi được kết hợp đồng bộ với các biện pháp truyền thông, giáo dục sức khỏe, kiểm soát quảng cáo và dán nhãn cảnh báo, chính sách thuế sẽ phát huy tác động tổng thể, mang lại lợi ích bền vững.
Nếu Quốc hội thông qua Luật Thuế tiêu thụ đặc biệt sửa đổi tại Kỳ họp thứ 9, đây sẽ là bước đi quyết đoán nhằm bảo vệ sức khỏe cộng đồng, hướng tới một môi trường tiêu dùng lành mạnh hơn cho người dân Việt Nam.
* Mời quý độc giả theo dõi các chương trình đã phát sóng của Đài Truyền hình Việt Nam trên TV Online và VTVGo!