Sở hữu 8 di sản văn hóa vật thể, 15 di sản văn hóa phi vật thể, 9 di sản tư liệu và 3 thành phố sáng tạo toàn cầu được UNESCO ghi danh, Việt Nam tự hào là một trong những quốc gia có nền văn hóa phong phú, đa dạng, đậm đà bản sắc dân tộc, đóng góp quan trọng vào kho tàng văn hóa nhân loại. Trên hành trình phát huy những giá trị văn hóa của cha ông để truyền lại cho các thế hệ mai sau, người dân không chỉ là người gìn giữ di sản mà còn là chủ thể tạo nên giá trị, quyết định sự sống còn của di sản trong tương lai. Đó là hành trình hài hòa giữa bảo tồn và phát triển, nơi người dân chính là điểm tựa bền vững nhất.
Người dân làng cổ Đường Lâm từng gửi đơn xin trả lại danh hiệu Di tích quốc gia cho Nhà nước do nhiều khó khăn khi sống trong một khu vực được công nhận là di tích. Tuy nhiên, đó là câu chuyện của 12 năm trước. Hiện nay, đã có nhiều thay đổi tích cực ở ngôi làng cổ này, chính người dân là hạt nhân để bảo tồn và phát huy di sản. Một di sản chỉ có thể sống nếu được nuôi dưỡng bằng tình yêu và trách nhiệm từ chính cộng đồng. Cộng đồng mà không ai khác mới là chủ nhân thực sự của di sản văn hóa.
Công ước năm 2003 của UNESCO về bảo vệ di sản văn hóa phi vật thể mà Việt Nam là quốc gia thành viên đã nhấn mạnh mọi biện pháp bảo vệ di sản phải dựa trên sự tự nguyện, đồng thuận trước, được duy trì trên cơ sở đầy đủ thông tin của chính cộng đồng chủ thể. Từ nhận thức ấy, nhiều địa phương ở Việt Nam đã chủ động triển khai các mô hình giáo dục văn hóa di sản ngay tại cộng đồng, không chỉ để bảo vệ, bảo tồn mà còn để trao lại quyền và kiến thức cho chính những người đang sống giữa các giá trị ấy.
“Hướng tiếp cận dựa vào cộng đồng trong các hoạt động bảo tồn di sản văn hóa tạo được cái mục tiêu kép, đó là góp phần bảo tồn di sản văn hóa, tôn trọng, trao quyền và mang lại lợi ích cho cộng đồng”, PGS.TS Đặng Văn Bài - Phó Chủ tịch Hội đồng Di sản văn hóa quốc gia chia sẻ.
Trên thực tế, quá trình bảo tồn không phải lúc nào cũng suôn sẻ. Người dân có thể thiếu nguồn lực và đôi khi cả những cơ chế phù hợp để hài hòa giữa sinh kế và gìn giữ truyền thống. Đây cũng là lý do vì sao việc ban hành và thực thi các chính sách hỗ trợ phù hợp, thiết thực và dài hạn là yếu tố then chốt để bảo vệ di sản một cách bền vững.
Di sản chỉ thực sự được bảo tồn khi người dân - những chủ thể trực tiếp gìn giữ - được tiếp cận với chính sách phù hợp, hỗ trợ kịp thời và mang tính dài hạn. Từ ngày 1/7/2024, Luật Di sản văn hóa sửa đổi chính thức có hiệu lực với nhiều điểm mới đáng chú ý. Lần đầu tiên nghệ nhân - những báu vật sống của cộng đồng - được hưởng chế độ đãi ngộ cụ thể. Luật cũng cho phép thành lập Quỹ bảo tồn di sản, tạo nguồn lực bền vững cho công tác gìn giữ. Đặc biệt, việc khuyến khích xã hội được đẩy mạnh, mở rộng cánh cửa để cộng đồng, doanh nghiệp cùng chung tay gìn giữ hồn cốt văn hóa dân tộc. Đây là những tín hiệu vui hy vọng sẽ khuyến khích cộng đồng tham gia hiệu quả hơn nữa vào công tác bảo tồn di sản.
* Mời quý độc giả theo dõi các chương trình đã phát sóng của Đài Truyền hình Việt Nam trên TV Online và VTVGo!