Ngành đường sắt trước “cuộc đua” nhân lực: Đào tạo phải bắt đầu ngay từ hôm nay

Đào tạo từ lực lượng hiện hữu

Từ đầu tháng 6/2025, Trường Cao đẳng Đường sắt – đơn vị thuộc Tổng công ty Đường sắt Việt Nam (VNR) – đã khởi động khóa đào tạo đầu tiên cho nguồn nhân lực phục vụ đường sắt tốc độ cao, với 200 học viên là công nhân, kỹ thuật viên hiện đang làm việc tại các doanh nghiệp bảo trì.

Anh Thân Tuấn Đức, kỹ sư của Công ty CP Thông tin tín hiệu đường sắt Hà Nội, là một trong những học viên đầu tiên tham gia chương trình. Anh chia sẻ: "Tôi từng được tập huấn với KOICA năm 2018 nhưng chỉ là kiến thức cơ bản. Khóa học lần này kéo dài 6 tháng, trong đó có 3 tháng học tại Việt Nam và 3 tháng học chuyên sâu tại Học viện Đường sắt Liễu Châu (Trung Quốc). Được tiếp cận công nghệ hiện đại trong lĩnh vực mà trước đây vốn quen với thiết bị cũ kỹ, tôi vừa hồi hộp vừa hào hứng".

Theo Tiến sĩ Trương Trọng Vương, Hiệu trưởng Trường Cao đẳng Đường sắt, khóa học hiện tại tập trung vào hai chuyên ngành: thông tin tín hiệu đường sắt và công trình đường sắt tốc độ cao, nhằm trang bị kiến thức cơ bản phục vụ thi công, bảo trì. Sau giai đoạn này, trường sẽ tiếp tục mở rộng đào tạo cho các vị trí như lái tàu, điều độ viên…

"Chúng tôi đã và đang phối hợp với Học viện Đường sắt Liễu Châu, đồng thời xúc tiến liên kết với các cơ sở uy tín tại Hàn Quốc, Nhật Bản để từng bước xây dựng nguồn nhân lực chất lượng cao cho ngành", ông Vương cho biết.

Đầu tư lớn – rào cản nhưng không thể tránh

Không ít doanh nghiệp trong ngành đã chủ động rà soát và cử cán bộ tham gia đào tạo, dù chi phí cao là một áp lực không nhỏ. Ông Đỗ Hồng Sơn, Giám đốc Công ty CP Đường sắt Hà Ninh, cho biết: "Đơn vị đã chủ động rà soát và cử 11 cán bộ kỹ sư tham gia khóa đào tạo đường sắt tốc độ cao. Mỗi học viên được đào tạo với tổng chi phí khoảng 173 triệu đồng, cộng với chi phí ăn ở, sinh hoạt khoảng 10 triệu đồng/tháng, khiến công ty phải bố trí nguồn kinh phí trên 3 tỷ đồng cho đợt đào tạo này".

Dù thừa nhận áp lực tài chính lớn, ông Sơn khẳng định đây là khoản đầu tư cần thiết: "Những người được cử đi học sẽ trở thành lực lượng cốt cán, tiếp tục đào tạo lại cho toàn bộ đội ngũ hiện hữu. Nếu không đào tạo từ bây giờ, khi dự án khởi công sẽ không thể có người đủ trình độ để tham gia thi công và bảo trì".

Ở lĩnh vực thông tin tín hiệu, ông Bùi Đình Sỹ – Giám đốc Công ty CP Thông tin tín hiệu đường sắt Hà Nội – cũng chia sẻ nỗi trăn trở tương tự: "Đơn vị đã cử 16 người, phần lớn là kỹ sư kỹ thuật trực tiếp, tham gia khóa học để tiếp cận kiến thức về điện, tín hiệu, và các hệ thống điều khiển hiện đại".

Tuy nhiên, ông Sỹ thẳng thắn cho rằng: "Chi phí quá lớn khiến việc đào tạo đang gặp nhiều khó khăn. Chỉ riêng khóa học đầu tiên, công ty đã phải chi hơn 2 tỷ đồng, chưa kể các chi phí phụ trợ. Nhà nước cần có chính sách hỗ trợ đào tạo nguồn nhân lực đường sắt hiện đại, thay vì để các doanh nghiệp tự xoay xở trong khi tiềm lực tài chính còn hạn chế".

Đào tạo nhân lực: Không thể chậm trễ

Theo tính toán của VNR, từ năm 2025 đến 2035, nhu cầu nhân lực để phục vụ vận hành, bảo trì hai tuyến đường sắt lớn sẽ lên tới hơn 16.000 người, trong đó tuyến Bắc – Nam cần 13.800 lao động, tuyến Lào Cai – Hà Nội – Hải Phòng cần 2.400 lao động, chưa kể khoảng 3.400 lao động cho các tổ hợp công nghiệp đường sắt và 255 giảng viên cho công tác đào tạo kế cận.

Để đáp ứng khối lượng lớn và yêu cầu khắt khe về chuyên môn, VNR đã xây dựng lộ trình đào tạo hai giai đoạn. Giai đoạn đầu (2026–2032) sẽ tập trung đào tạo chuyển đổi cho nhân sự hiện có trong ngành. Từ giai đoạn 2030–2035, khi các dự án bước vào vận hành ổn định, sẽ tiến hành đào tạo bài bản đội ngũ mới theo chuẩn quốc tế, cấp chứng chỉ chuyên ngành.

Lãnh đạo VNR nhấn mạnh việc ưu tiên chọn nhân lực từ chính các tuyến đường sắt hiện hữu. Những vị trí then chốt như lái tàu, trưởng tàu, điều độ viên, kỹ sư bảo trì sẽ được chọn lọc từ những người có kinh nghiệm, hồ sơ an toàn tốt và ý thức kỷ luật cao. Sau đó, họ sẽ được đào tạo chuyên sâu và sát hạch nghiêm ngặt.

Một trong những giải pháp đang được tính đến là phối hợp với các đối tác nước ngoài để chuyển giao công nghệ đào tạo về Việt Nam. Việc này vừa giúp giảm chi phí, vừa xây dựng được năng lực đào tạo nội địa, tạo sự chủ động và bền vững trong dài hạn.

Cần cơ chế tài chính rõ ràng

Tổng kinh phí dự kiến để đào tạo toàn bộ nguồn nhân lực lên tới 10.765 tỷ đồng. Khoản này đã được tính vào tổng mức đầu tư dự án, song VNR hiện vẫn đang chờ Chính phủ phê duyệt phương án triển khai cụ thể.

VNR đã kiến nghị không tính phần chi phí đào tạo vào khoản vay lại của doanh nghiệp vận hành, mà xác định đây là chi phí phục vụ nhiệm vụ bảo trì hạ tầng, do Nhà nước giao.

Lãnh đạo VNR thẳng thắn: "Việc chuẩn bị nguồn nhân lực cho các dự án đường sắt hiện đại không thể làm trong ngày một ngày hai. Đào tạo một kỹ sư, một lái tàu hay một chuyên viên bảo trì có thể mất từ 3 - 5 năm, đòi hỏi đầu tư lớn và có chiến lược rõ ràng".

Thực tiễn từ các doanh nghiệp cho thấy, nếu không bắt đầu từ bây giờ, khi các dự án chính thức khởi công – dự kiến vào cuối năm 2025 – ngành đường sắt sẽ khó có lực lượng đủ năng lực để đáp ứng tiến độ.

"Đường sắt tốc độ cao và đường sắt điện khí hóa không chỉ là cú hích hạ tầng, mà còn là bước chuyển lớn về mặt công nghệ, quản trị và con người. Muốn 'đón đầu', ngành đường sắt phải hành động ngay từ hôm nay, với sự chung tay từ doanh nghiệp, cơ sở đào tạo và cơ quan quản lý", lãnh đạo VNR nhấn mạnh.

Trong cuộc đua phát triển hạ tầng hiện đại, ngành đường sắt Việt Nam đang đứng trước một ngã rẽ lớn. Hạ tầng có thể xây trong vài năm, nhưng con người cần nhiều năm hơn để chuẩn bị. Nếu không kịp thời đầu tư, cơ hội phát triển có thể trôi qua. Nhân lực chính là yếu tố quyết định thành bại của đường sắt thế hệ mới – một cuộc chuyển mình không thể trì hoãn.