Mặt trái của AI & nỗ lực kiểm soát

Khi làn sóng AI lan rộng trong mọi lĩnh vực, từ chăm sóc khách hàng, truyền thông, hành chính đến tài chính, hàng triệu người trên thế giới đang cảm nhận rõ mặt trái của công nghệ từng được ca ngợi là giải pháp đột phá của thời đại số. Nếu như mặt tích cực của AI được quảng bá rầm rộ trong các hội nghị toàn cầu, thì mặt tối - mất việc, sai lệch, định kiến, kiểm soát lỏng lẻo - lại ngày càng gây tranh cãi và lo ngại, đặc biệt tại những quốc gia đang phát triển.

Rủi ro lan rộng: Khi AI chiếm chỗ con người

Theo báo cáo của McKinsey công bố cuối quý I/2025, có tới 400 triệu việc làm trên toàn cầu sẽ bị ảnh hưởng trực tiếp bởi tự động hóa và AI trong vòng 5 năm tới. Riêng tại Mỹ, các công việc trong lĩnh vực nhập liệu, xử lý văn bản, và dịch vụ khách hàng là nhóm có nguy cơ cao nhất.

Tháng 5/2025, Business Insider sa thải 21% nhân sự, trong đó có hàng chục biên tập viên - vị trí vốn từng được xem khó bị AI thay thế do cần tư duy sáng tạo. Theo nội bộ công ty, phần lớn quy trình kiểm tra lỗi, đề xuất tiêu đề và tóm tắt nội dung đã được chuyển giao cho hệ thống GPT-4 tích hợp nội bộ.

Không dừng ở ngành báo chí, các nền tảng ngân hàng số tại châu Âu, Nhật Bản và Singapore cũng bắt đầu dùng AI để thay thế chuyên viên xử lý tín dụng và trả lời khách hàng. Hệ quả là một số tổ chức đã cắt giảm 5-10% lực lượng lao động chỉ trong 6 tháng.

Sai lệch dữ liệu và định kiến vô thức

AI chỉ thông minh khi dữ liệu đầu vào chính xác - và đó là điều con người vẫn chưa thể kiểm soát một cách đầy đủ. Một nghiên cứu công bố trên Bloomberg tháng 9/2023 chỉ ra rằng mô hình Stable Diffusion có xu hướng tạo hình ảnh nhân viên vệ sinh là người da màu, trong khi các chức danh quản lý chủ yếu là đàn ông da trắng. Cùng một yêu cầu tạo hình bác sĩ, tỷ lệ phụ nữ xuất hiện trong kết quả hình ảnh thấp hơn tới 30%.

“AI không trung lập - nó phản ánh chính định kiến xã hội mà chúng ta vô tình đưa vào dữ liệu huấn luyện”, tiến sĩ Kate Crawford (Microsoft Research) từng cảnh báo. Trong một thế giới vốn đầy bất công, việc tái sản xuất định kiến xã hội một cách quy mô và vô thức có thể làm trầm trọng thêm những khoảng cách xã hội.

Tại Việt Nam, những mô hình dịch tự động đôi khi vẫn duy trì các thiên kiến giới - như dịch “nurse” thành “cô y tá”, hoặc “engineer” là “kỹ sư nam”. Đây là chỉ dấu cho thấy nếu không chủ động điều chỉnh dữ liệu đầu vào, AI có thể tái tạo những định kiến tưởng như đã vượt qua.

“Ảo giác” và thông tin sai lệch

Tháng 2/2025, một luật sư ở bang Texas, Mỹ bị phạt vì nộp bản luận cứ pháp lý sử dụng trích dẫn từ các vụ kiện… không tồn tại. Khi bị điều tra, ông thừa nhận dùng AI để hỗ trợ soạn thảo và không kiểm chứng kỹ đầu ra. Đây không phải lần đầu “ảo giác AI” gây hậu quả pháp lý - trong giới học thuật, báo chí và thậm chí tài chính, các công cụ tạo nội dung bằng AI đã nhiều lần bịa đặt số liệu hoặc nguồn tham khảo.

Tại Việt Nam, một số trung tâm dạy thêm đã sử dụng AI để tạo đề luyện thi, nhưng lại gặp lỗi nghiêm trọng về kiến thức, gây hậu quả cho học sinh. Nguy cơ lớn hơn là việc phát tán thông tin giả mạo - khi AI có thể tạo hình ảnh, giọng nói, đoạn video không có thật nhưng rất thuyết phục.

Tội phạm công nghệ cao và an ninh mạng

Diễn đàn Kinh tế Thế giới (WEF) trong Báo cáo An ninh mạng toàn cầu 2025 cảnh báo: AI đang trở thành công cụ đắc lực cho tin tặc. Từ việc tự động hóa mã độc, tạo email giả mạo tinh vi đến các cuộc lừa đảo bằng deepfake giọng nói - mọi thứ trở nên khó phân biệt thật - giả hơn bao giờ hết.

Tháng 3/2025, một ngân hàng tại Indonesia mất hơn 800.000 USD vì nhân viên chuyển tiền theo “lệnh cấp trên” được phát bằng một giọng nói deepfake giống y như thật. Hệ thống kiểm tra nội bộ không phát hiện bất thường.

Việt Nam cũng đang đối mặt với tình trạng lừa đảo qua AI, đặc biệt trên mạng xã hội. Nhiều vụ mạo danh người thân nhờ chuyển khoản gấp - với hình ảnh và giọng nói tạo bằng AI - đã được ghi nhận.

Chủ động kiểm soát: Không để AI vượt khỏi tầm tay

Tháng 5/2024, Liên minh châu Âu thông qua Đạo luật AI - văn bản pháp lý đầu tiên trên thế giới phân loại rủi ro của hệ thống AI và cấm tuyệt đối một số ứng dụng nguy hiểm, như nhận diện khuôn mặt thời gian thực nơi công cộng. Các hệ thống “rủi ro cao” - như AI chấm điểm tín dụng, tuyển dụng, y tế - buộc phải chứng minh được tính minh bạch, khả năng kiểm tra và không thiên vị.

Cùng thời điểm, các tập đoàn kiểm toán lớn như Deloitte, EY, PwC, KPMG đồng loạt ra mắt dịch vụ kiểm toán AI - đánh giá độ tin cậy, minh bạch và rủi ro vận hành của hệ thống AI trong doanh nghiệp.

Tại Mỹ, Nhật và Hàn Quốc, các cơ quan quản lý đã yêu cầu doanh nghiệp phải khai báo rõ khi dùng AI để tạo nội dung phục vụ công chúng - từ tin tức đến quảng cáo - nhằm tránh hiểu nhầm, sai lệch.