Hồn của đá

Hành trình từ đại ngàn đến tâm thức

Ẩn sâu trong thung lũng rừng nguyên sinh Khánh Vĩnh (tỉnh Khánh Hòa), nơi sương giăng trắng triền đồi và thác nước đổ tràn như những bản hòa âm bất tận, có một loại âm thanh vừa lạ lẫm vừa thiêng liêng: tiếng đá kêu. Đó không phải tiếng va chạm vô tình của núi non, mà là thanh âm có chủ đích, phát ra từ một loại nhạc cụ cổ xưa: đàn đá, kiệt tác văn hóa của người Raglay.

Không phải ngay từ đầu, đàn đá đã là nhạc cụ. Với người Raglay xưa, những cư dân sống giữa rừng sâu, núi thẳm của Khánh Sơn, Khánh Vĩnh, tiếng đá kêu ban đầu chỉ là một phần của cuộc sống sinh tồn, gắn với nhu cầu rất thực tế của cộng đồng.

Trong những buổi đi rẫy, săn bắt, hay canh giữ nương rẫy về đêm, người Raglay treo đá lên cây bên bờ suối, buộc dây để dòng nước chảy làm những viên đá va vào nhau mà tạo âm thanh. Những âm thanh đó, khi vang rền, khi lan xa, vừa như tiếng cảnh báo để đuổi thú rừng, vừa để xua đuổi tà ma và có khi chỉ đơn giản là một tín hiệu để báo cho nhau biết vị trí trong rừng sâu.

Cũng có khi, họ đặt những phiến đá kêu trên lối đi của thú dữ, tạo ra tiếng động khiến chúng hoảng sợ tránh xa khu rẫy, khu làng. Trong đời sống canh tác, người Raglay còn tận dụng tiếng đá kêu để điều tiết dòng nước, làm tín hiệu cho các hệ thống dẫn thủy nhập điền thô sơ mà hiệu quả.

Tiếng đá, trước khi trở thành âm nhạc, đã là âm thanh của cuộc sống, là tiếng của rừng núi, của sự thích nghi thông minh với tự nhiên. Qua thời gian, khi đôi tai con người bắt đầu tinh hơn, cảm nhận được vẻ đẹp riêng biệt trong từng thanh âm, tiếng đá kêu dần thoát ly khỏi chức năng bảo vệ và cảnh báo để trở thành một hình thức biểu đạt cảm xúc, rồi từ đó, một loại hình nghệ thuật âm thanh độc đáo ra đời.

Đàn đá - di sản phi vật thể của nhân loại

Đàn đá, hay “goong lu” trong tiếng Raglay, không phải sản phẩm của những nhạc sĩ chuyên nghiệp. Nó được khai sinh từ chính sự cảm nhận tinh tế của con người với thiên nhiên: từ việc phát hiện một viên đá vang khi gõ vào, đến việc chọn lọc, ghè đẽo và sắp xếp thành bộ, để mỗi phiến đá mang một cao độ riêng.

Những nghệ nhân Raglay không cần học nhạc lý, không cần bản nhạc ghi chép. Họ chỉ cần đôi tai gắn bó với rừng sâu, một trái tim cùng nhịp với đất trời, để “nghe” được đâu là tiếng đá có hồn. Tiếng đá trong tay họ không chỉ thánh thót, rộn ràng mà còn chất chứa lịch sử, văn hóa, tín ngưỡng và tâm hồn của cả một cộng đồng sống bên rừng núi.

Các nhà khảo cổ học đã xác định vùng Khánh Sơn - Khánh Hòa là một trong những cái nôi cổ xưa nhất của đàn đá, nơi từng có cả xưởng chế tác nhạc cụ này cách đây hơn 3.000 năm. Đàn đá Khánh Sơn từng được trưng bày tại Bảo tàng Nhân loại học Paris và được UNESCO công nhận là nhạc cụ đặc sắc trong Không gian văn hóa cồng chiêng Tây Nguyên - di sản phi vật thể của nhân loại.

Khi đá ngân giữa đại ngàn

Không chôn giấu di sản trong tủ kính hay bảo tàng lạnh lẽo, Yang Bay đã làm điều ngược lại: đánh thức tiếng đá giữa rừng, trong chính không gian mà nó sinh ra. Tại đây, những nghệ nhân người Raglay bản địa - những người lớn lên cùng tiếng suối, tiếng chim, tiếng gió rừng - trình diễn đàn đá mỗi ngày trong khuôn viên xanh mướt, bên tiếng thác Yang Bay vọng lại.

Tiếng đá không chỉ là âm nhạc. Đó là lời kể chuyện, lời cầu mùa, là âm thanh báo tin mừng, là nỗi nhớ người thân, là nhịp rừng khi vui hội. Đôi tay nghệ nhân chạm vào đá như thể chạm vào linh hồn đất mẹ, để khơi lên bao tầng cảm xúc.

Trong nhịp sống hiện đại gấp gáp, tiếng đàn đá vang lên giữa Yang Bay như một nốt trầm sâu lắng. Nó khiến du khách lặng người, để rồi nhận ra rằng văn hóa không nằm ở những điều cao siêu, mà bắt đầu từ những rung động mộc mạc, như tiếng đá ngân giữa đại ngàn.

Điều đặc biệt nhất ở Yang Bay không nằm ở sân khấu, mà ở tư duy bảo tồn chủ động. Tại đây, di sản không bị cách ly, mà sống cùng du khách. Những buổi trình diễn thường kết hợp với chia sẻ về cách chọn đá, cách nhận biết âm sắc, về tín ngưỡng gắn liền với đàn đá...

Du khách không chỉ xem biểu diễn, mà còn được thử tay gõ đá, cảm nhận sự rung động lan truyền từ phiến đá lên bàn tay, như một tín hiệu nối dài từ ngàn xưa vọng lại. Vang vọng một bản giao hưởng nguyên sơ. Mỗi tiếng vang là một lời nhắc: hãy lắng nghe thiên nhiên trước khi nó lặng im. Có những âm thanh không thể diễn tả bằng lời, chỉ có thể cảm bằng tim. Tiếng đàn đá tại Yang Bay chính là như vậy.

Về với Yang Bay là về với một miền ký ức nguyên sơ. Nơi ấy, những phiến đá ngỡ vô tri lại “nói được”, “hát được”, nhờ bàn tay và trái tim của người Raglay. Để rồi qua đó, chúng ta chợt hiểu: di sản không nằm trong bảo tàng, mà sống giữa đại ngàn, trong mỗi thanh âm đá ngân dài theo năm tháng.