Nghệ nhân làng Hạ Thái nỗ lực giữ nghề tranh sơn mài truyền thống

Làng nghề tranh sơn mài Hạ Thái trước nguy cơ bị mai một

Nằm nép mình bên tuyến quốc lộ 1A cũ, làng Hạ Thái từng được biết đến là cái nôi của nghề tranh sơn mài truyền thống. Tranh sơn mài Hạ Thái nổi danh bởi kỹ thuật tinh xảo, công phu, từng bước khẳng định được vị thế không chỉ ở thị trường nội địa mà còn xuất khẩu ra nhiều nước trên thế giới. Có thời, nghề tranh sơn mài là nguồn thu nhập chính của hàng trăm hộ dân trong làng.

Thế nhưng, sau ánh hào quang một thời, làng nghề ấy nay trở nên lặng lẽ hơn bao giờ hết. Dọc các con ngõ vốn từng tấp nập cảnh phơi tranh, giờ chỉ còn lại một vài xưởng nhỏ hoạt động cầm chừng. Cả làng hiện chỉ còn hơn 10 hộ còn giữ nghề, phần lớn là nghệ nhân cao tuổi.

Giữa con ngõ nhỏ rợp bóng cây, một xưởng tranh đã bạc màu thời gian vẫn đều đặn vận hành, bất chấp nắng mưa. Không biển hiệu, không ồn ào, nơi đây chỉ có tiếng chà nhám khe khẽ và mùi sơn ta ngai ngái quen thuộc. Bên trong, vài nghệ nhân già vẫn lặng lẽ làm việc, kiên trì với từng nét vẽ, từng lớp sơn, từng mảnh khảm – như thể lưu giữ một phần linh hồn của làng.

Mọi công đoạn trong quy trình sản xuất tranh vẫn được duy trì hoàn toàn thủ công: từ chọn gỗ làm vóc, phơi sấy, pha sơn, khảm trứng, xà cừ, đến mài sơn hàng chục lần để tạo độ bóng bền đặc trưng. Không có sự hỗ trợ của máy móc hiện đại, mỗi bức tranh là kết tinh của nhiều ngày, thậm chí nhiều tuần lao động tỉ mỉ.

Chị Hà Thị Chung – một trong những nghệ nhân gắn bó với nghề hơn 35 năm chia sẻ: "Những ngày mưa như mấy hôm nay làm rất vất vả, tranh rất khó khô. Chúng tôi phải phơi và mài đi mài lại đến 20 lần đối với phần thô. Còn để ra thành phẩm là một bức tranh hoàn chỉnh thì phải mài khoảng 36 lần mới xong".

Dù gắn bó lâu năm, cuộc sống của các nghệ nhân không hề dễ dàng. Nghề làm tranh đòi hỏi thời gian, công sức, lại phụ thuộc nhiều vào yếu tố thời tiết, trong khi thu nhập không ổn định. Giá vật tư ngày một tăng cao, đầu ra sản phẩm thiếu ổn định khiến nhiều hộ dân bỏ nghề. Lớp trẻ trong làng gần như không còn ai mặn mà nối nghiệp.

Chị Chung chia sẻ thêm: "Nghề bây giờ bị mai một hết, giờ chỉ còn hơn chục hộ giữ nghề, còn đâu thì họ bỏ hết. Hầu như giới trẻ bây giờ không có một người nào nối tiếp cả. Họ chê làm nghề này bẩn và độc hại, nên họ bỏ đi làm công ty hết".

Không chỉ thiếu thế hệ kế cận, làng nghề còn chịu sức ép từ thị trường: hàng công nghiệp rẻ, sản phẩm giả mạo kém chất lượng khiến tranh sơn mài truyền thống mất dần vị thế. Thị hiếu người tiêu dùng cũng thay đổi, không gian sống hiện đại dần ưa chuộng phong cách tối giản, khiến những bức tranh mang vẻ đẹp cổ điển, cầu kỳ trở nên lép vế.

Đối mặt với không ít khó khăn và sự mai một của nghề, chị Hà Thị Chung vẫn giữ vững niềm tin và tình yêu với tranh sơn mài truyền thống. Chị tâm sự: "Tôi sẽ không bao giờ bỏ nghề, vẫn sẽ làm theo nghề này đến tận hơi thở cuối cùng thì thôi. Tôi không muốn nghề này mất đi, tôi muốn nghề truyền thống này phát triển lâu dài để sau này các con, các cháu còn biết làng mình có nghề sơn mài truyền thống từ thời cha ông để lại".

Nỗi trăn trở của chị Hà Thị Chung không phải là cá biệt. Nó là tiếng lòng chung của nhiều nghệ nhân gắn bó cả đời với nghề sơn mài Hạ Thái – những con người đang nỗ lực bền bỉ giữa muôn vàn khó khăn mà một làng nghề truyền thống phải đối mặt trong thời hiện đại.

Giữa lòng Hà Nội, một góc nhỏ vẫn giữ hồn sơn mài

Trong khi tại quê nhà Hạ Thái, nghề làm tranh sơn mài thủ công đang dần bị thu hẹp, thì giữa lòng Thủ đô Hà Nội, vẫn còn một không gian nhỏ đang lặng lẽ góp phần gìn giữ và giới thiệu nghề truyền thống này đến với công chúng.

Nằm trong một ngõ nhỏ tại quận Cầu Giấy, một phòng tranh kết hợp workshop đang tái hiện lại quy trình làm tranh sơn mài theo phong cách trình diễn. Mô hình này do các nghệ nhân gốc Hạ Thái thực hiện, với mục tiêu giới thiệu các công đoạn tiêu biểu trong nghề truyền thống tới du khách và những người yêu mỹ thuật.

Toàn bộ không gian được chia thành từng khu nhỏ để trình diễn các bước cơ bản như vẽ phác, khảm vỏ trứng, xà cừ, vỏ ốc, mài sơn, tạo bóng. Tại đây, các nghệ nhân thao tác trực tiếp trước sự chứng kiến của khách tham quan. Mặc dù không tổ chức trải nghiệm thực hành, nhưng quá trình quan sát kỹ lưỡng vẫn mang đến nhiều hiểu biết mới về nghề thủ công đặc biệt này.

Anh Bùi Văn Diễm – nghệ nhân vẽ tranh sơn mài chia sẻ: "Tranh sơn mài trải qua rất nhiều công đoạn, mỗi công đoạn thì cần phải có một nghệ nhân riêng. Chúng tôi mang hồn cốt của tranh sơn mài Hạ Thái đến đây, làm đúng như bản sắc từ xưa đến giờ. Tôi thấy rất là vui khi sản phẩm của mình được bạn bè quốc tế và công chúng biết đến và đón nhận."

Bên cạnh hoạt động trình diễn, không gian còn trưng bày nhiều bức tranh sơn mài thành phẩm với đa dạng chủ đề: từ phong cảnh làng quê, tín ngưỡng dân gian đến các biểu tượng văn hóa Việt. Mỗi tác phẩm là một minh chứng cho kỹ thuật tinh xảo và chiều sâu văn hóa của dòng tranh này.

Ông Phạm Văn Hoan (76 tuổi, phường Xuân Đỉnh, Hà Nội) sau khi tham quan bày tỏ: "Trước đây tôi không hiểu người ta làm bức tranh như thế nào, nhưng khi đến và nhìn tôi mới biết cái giá trị và công sức của bao nhiêu người mới tạo nên những bức tranh rất là tuyệt vời. Những bức tranh sơn mài phản ánh hầu hết những văn hóa của người Việt."

Bạn Alex, một du khách đến từ Canada cũng cho biết: "Tôi nghĩ quy trình mà họ thực hiện để làm ra các tác phẩm này rất đáng chú ý. Khi được nhìn thấy tận mắt, tôi thấy rất hay, vì có thể thấy rõ sự liên kết giữa con người và tác phẩm, cách mà họ đặt công sức vào từng chi tiết, và cách mà nghệ thuật được tạo ra từ chính bàn tay của họ. Với tôi, nghệ thuật ở đây rất đặc biệt vì nó mang nhiều yếu tố truyền thống. Nó gắn với văn hóa rất rõ."

Trong bối cảnh nhiều làng nghề đang bị mai một vì thiếu thế hệ kế cận và sức ép thị trường, những mô hình trình diễn nghề như vậy – dù nhỏ – vẫn góp phần duy trì sợi dây kết nối giữa quá khứ và hiện tại. Dù không thể thay thế vai trò sản xuất, những không gian trình diễn nghề giữa phố thị đang giúp tranh sơn mài hiện diện trở lại trong đời sống hiện đại, theo một cách gần gũi và dễ tiếp cận hơn.