M&A: Đòn bẩy tăng trưởng cần "vành đai kiểm soát" để bảo vệ cạnh tranh

Thị trường M&A phục hồi

Báo cáo "Tổng quan thị trường M&A Việt Nam 2024 và Triển vọng 2025" do Grant Thornton Việt Nam công bố ghi nhận, năm 2024 có 447 thương vụ M&A được thực hiện, tổng giá trị công bố đạt 6,93 tỷ USD – giảm gần 31% so với năm 2023. Tuy nhiên, tỷ trọng giá trị đến từ nhà đầu tư trong nước lại tăng mạnh, từ 16% năm 2023 lên 29% trong năm 2024 – cho thấy sự chuyển dịch tích cực và chủ động từ khối doanh nghiệp nội địa.

Sang năm 2025, thị trường ghi nhận đà phục hồi rõ rệt. Chỉ trong 5 tháng đầu năm, nhà đầu tư nước ngoài đã góp vốn, mua cổ phần với tổng giá trị khoảng 2,85 tỷ USD – tăng gần 1,8 lần so với cùng kỳ. Trong 6 tháng đầu năm, tổng vốn FDI đăng ký đạt hơn 21,5 tỷ USD, trong đó giao dịch góp vốn/mua cổ phần chiếm hơn 3,28 tỷ USD.

Một trong những thương vụ đáng chú ý là việc Tập đoàn Livzon Pharmaceutical (Trung Quốc) chi khoảng 220 triệu USD để nắm giữ 64,81% cổ phần Imexpharm – một doanh nghiệp dược phẩm lớn tại Việt Nam.

Cơ hội tăng trưởng lớn - nhưng rủi ro không nhỏ

Không thể phủ nhận M&A giúp doanh nghiệp tăng quy mô, tối ưu nguồn lực, thu hút công nghệ và mở rộng thị trường.

Theo đánh giá của Phó Giáo sư, Tiến sĩ Trần Đình Thiên, M&A không chỉ giúp tối ưu hóa giá trị doanh nghiệp mà còn góp phần kiến tạo nên một nền kinh tế thị trường hiện đại, sáng tạo và đủ sức cạnh tranh toàn cầu.

Tuy nhiên, theo các chuyên gia, đối với doanh nghiệp, M&A cũng ẩn chứa không ít rủi ro như kỳ vọng giá không thực tế, việc thẩm định tài chính không kỹ...Còn đối với nền kinh tế, nếu thiếu kiểm soát chặt chẽ, M&A có thể dẫn tới các nguy cơ như lợi ích nhóm, thao túng giá, chèn ép doanh nghiệp nhỏ, hoặc kiểm soát dữ liệu người dùng một cách không minh bạch…

Theo Tiến sĩ Nguyễn Đức Kiên, nguy cơ M&A bị lợi dụng như một công cụ thao túng tài chính là không nhỏ. Luật Chứng khoán 2019 đã thiết kế các quy định nhằm ngăn chặn hiện tượng này, đặc biệt trên các sàn như UpCOM hoặc HNX. Theo ông, Hiệp hội M&A cần đóng vai trò giám sát, bảo đảm rằng các thương vụ được thực hiện vì mục tiêu tái cơ cấu và phát triển nền kinh tế.

Chia sẻ về câu chuyện này, chuyên gia thị trường Trần Mạnh Hùng cho biết, một số nhà đầu tư còn sử dụng các hình thức vòng, cấu trúc gián tiếp, hoặc qua trung gian để né tránh nghĩa vụ thông báo giao dịch theo Luật Cạnh tranh. Điều này khiến việc phát hiện và ngăn chặn sớm hành vi tập trung kinh tế bất thường trở nên khó khăn.

Thực tế cho thấy, những lĩnh vực dễ bị ảnh hưởng bởi xu hướng tập trung quyền lực sau M&A bao gồm dược phẩm, logistics, bán lẻ hạ tầng, tiêu dùng nhanh, và tài chính – ngân hàng. Trong đó, nguy cơ tạo ra "doanh nghiệp quá lớn để kiểm soát" là rủi ro cần đặc biệt lưu ý.

Kiểm soát chặt để M&A là động lực phát triển bền vững

Để M&A thực sự phát huy vai trò trong phát triển kinh tế mà không gây ảnh hưởng đến thị trường, các chuyên gia cho rằng cần nâng cao năng lực thẩm định và giám sát hậu M&A. Theo ông Hùng, nước ta cần giám sát hành vi sau M&A như loại trừ đối thủ, thao túng giá hoặc phân biệt đối xử với nhà cung cấp trong nước. Các thông báo giao dịch cần tập trung vào doanh thu, tổng tài sản, dữ liệu người dùng, thị phần ngành hàng…

Đáng chú ý, các chuyên gia kinh tế cho rằng, cần hỗ trợ doanh nghiệp Việt thông qua việc tăng cường tư vấn, hỗ trợ pháp lý để doanh nghiệp nội đủ năng lực tham gia và tự vệ trong thương vụ M&A. Ngoài ra cần yêu cầu một cách chặt chẽ các thương vụ lớn đánh giá yếu tố môi trường – xã hội – quản trị (ESG) như điều kiện tiền kiểm khi phê duyệt.

Trong bối cảnh Việt Nam đang thu hút làn sóng đầu tư mới và đẩy mạnh tái cơ cấu kinh tế, M&A sẽ tiếp tục là công cụ quan trọng. Tuy nhiên, để hoạt động này thực sự phục vụ phát triển bền vững, cần một hành lang pháp lý đủ mạnh, cơ chế cảnh báo hiệu quả, và một hệ sinh thái cạnh tranh lành mạnh, minh bạch và công bằng./.