Xuất khẩu sang Trung Quốc giảm mạnh: Lối đi nào cho rau quả Việt?

Hiện Trung Quốc đang siết chặt kiểm dịch thực vật, cộng thêm cạnh tranh gia tăng từ các quốc gia trong khu vực, khiến ngành rau quả Việt phải đối mặt với bài toán khẩn cấp: phải đa dạng hóa thị trường, nâng cao chất lượng và đẩy mạnh chế biến sâu nếu không muốn "dậm chân tại chợ cũ".

Con số không thể lơ là

Theo số liệu từ Cục Hải quan (Bộ Tài chính), tháng 5/2025, giá trị xuất khẩu rau quả chỉ đạt hơn 496 triệu USD, giảm tới 33,5% so với cùng kỳ năm 2024. Đây đã là tháng thứ 5 liên tiếp xuất khẩu đi xuống, kéo tổng kim ngạch 5 tháng đầu năm chỉ đạt gần 2,2 tỷ USD, giảm 17,8% so với cùng kỳ.

Đáng chú ý, chỉ riêng thị trường Trung Quốc, trong 5 tháng đầu năm, tổng trị giá xuất khẩu sang Trung Quốc ước đạt 1,11 tỷ USD, giảm 35,1% so với cùng kỳ. Có thể thấy, việc giảm mạnh kim ngạch tại thị trường lớn nhất này đồng nghĩa với việc toàn bộ ngành rau quả Việt đang bước vào thời kỳ "đáy giảm" kéo dài, tăng nguy cơ không đạt mục tiêu 8 tỷ USD xuất khẩu năm 2025.

Trao đổi với phóng viên, ông Nguyễn Phúc Nguyên, Tổng thư ký Hiệp hội Rau quả Việt Nam cho rằng, nguyên nhân cơ bản của thực trạng trên là do rào cản kép từ kiểm dịch và cạnh tranh.

Thời gian qua, Trung Quốc siết chặt kiểm dịch, đã nâng cấp quy định kiểm tra dư lượng cadmium và chất Auramine O - bắt buộc kiểm nghiệm qua phòng thí nghiệm được bên phía Trung Quốc công nhận, khiến thời gian thông quan kéo dài thêm 7–8 ngày, tạo ùn ứ tại các cửa khẩu.

Quan trọng hơn, sầu riêng – mặt hàng chủ lực của Việt Nam – được đánh giá chịu tác động nặng nề nhất. Theo Bộ Nông nghiệp và Môi trường, xuất khẩu sầu riêng sang Trung Quốc trong đầu năm 2025 giảm hơn 74%, chỉ còn khoảng 130 triệu USD trong 4 tháng đầu năm, so với cùng kỳ năm ngoái. Đặc biệt, riêng trong nửa đầu tháng 2 vừa qua, sầu riêng xuất khẩu sang Trung Quốc lao dốc gần 80%, chỉ đạt khoảng 3.500 tấn.

Bên cạnh vấn đề về hàng rào kiểm dịch, Việt Nam còn đối mặt áp lực cạnh tranh cao từ Thái Lan, Malaysia, đặc biệt, các nước như Indonesia và Lào đang gia tăng xuất khẩu sầu riêng sang Trung Quốc. Các lợi thế như đường sắt Viêng Chăn – Côn Minh, chi phí logistics thấp khiến sản phẩm từ Lào, Indonesia ngày càng hấp dẫn thị trường Trung Quốc…

Đồng thời, thời gian này, Trung Quốc tự cung đủ rau quả nội địa vào mùa vụ – khiến nhu cầu nhập khẩu giảm. Cộng thêm nguồn cung từ châu Mỹ từ Chile, Peru…đang đổ vào, áp lực lên rau quả Việt càng dồn dập hơn.

Thực tế cho thấy, sầu riêng – nữ hoàng trái cây chiếm gần 50% giá trị xuất khẩu rau quả, với giá trị xuất khẩu năm 2024 đạt khoảng 3,3 tỷ USD. Vì thế khi thị trường Trung Quốc tạm ngừng tiếp nhận, toàn ngành lao dốc. Quý I/2025 chỉ đạt 1,1 tỷ USD – giảm 13,2%, cho thấy nguy cơ lớn trong việc không đạt mục tiêu 8 tỷ USD năm nay.

Sự đứt gãy tại đầu cầu Trung Quốc khiến nhiều doanh nghiệp và hợp tác xã – đặc biệt các cơ sở nhỏ bị quá tải lưu kho, chịu áp lực chi phí, mất đối tác, đẩy giá nội địa giảm sâu.

Cần đa dạng hóa, chuẩn hóa và chế biến sâu

Theo đại diện Hiệp hội Rau quả Việt Nam, một điểm đáng chú ý là trong khi Trung Quốc suy giảm, một số thị trường mới phát sinh dấu hiệu tích cực. Đơn cử như Mỹ tăng 66% đạt 154,3 triệu USD trong 5 tháng; có thị trường tăng tới 3 con số như Italia tăng "khủng" 372,7% lên 5,9 triệu USD; Hong Kong tăng 103%; ha. Nhật Bản, Australia, UAE cũng đạt triển vọng tốt. Các nền tảng tích cực này là động lực để ngành hàng rau quả Việt đa dạng hóa và mở rộng thị trường xuất khẩu trong thời gian tới.

Về lâu dài, theo ông Nguyên, Việt Nam cần đẩy mạnh chế biến sâu, đầu tư mạnh vào công nghệ lạnh, sấy khô, đóng hộp để mở rộng thời gian bảo quản, giảm phụ thuộc vào vận chuyển tươi qua biên giới. Các dự án chế biến sầu riêng đông lạnh, nước ép, phơi và đông lạnh, đều có tiềm năng tăng giá trị và mở rộng thị trường.

Song song với đó, nước ta cần chủ động tháo gỡ hàng rào kỹ thuật. Trong đó, Bộ Nông nghiệp và Môi trường, Bộ Công thương tích cực đàm phán với Trung Quốc để tháo gỡ kỹ thuật, cấp mã vùng trồng và cơ sở đóng gói; còn ngành Hải quan tinh gọn thủ tục thông quan cho lô chính ngạch…đúng theo chủ trương Chính phủ đã chỉ đạo đẩy nhanh thí nghiệm xét nghiệm trong nước, rút ngắn thời gian chờ tại cửa khẩu.

Các địa phương, doanh nghiệp cần tiếp tục duy trì nghiêm túc quy trình sản xuất, đóng gói và kiểm dịch theo đúng quy định đã đăng ký với phía Trung Quốc để xuất khẩu một cách bền vững.

Vừa qua, Tổng cục Hải quan Trung Quốc mới phê duyệt thêm 829 vùng trồng, 131 cơ sở đóng gói sầu riêng Việt Nam. Đây là cơ hội, là điều kiện thuận lợi cho ngành sầu riêng xoay chuyển tình thế, tăng cường xuất khẩu trở lại sang thị trường tỷ dân. 

Về phía doanh nghiệp cần chủ động thích nghi. Doanh nghiệp cần tự thiết lập quy trình kiểm tra chất lượng từ gốc, chấp hành tiêu chuẩn GAP, GlobalGAP, tạo thương hiệu vùng trồng như sầu riêng Ri6, thanh long Bình Thuận, xoài Cao Lãnh. Đồng thời tổ chức liên kết hợp tác xã – doanh nghiệp để có sản lượng lớn, chất lượng đồng nhất, dễ dàng đàm phán thị trường lớn.

Theo các chuyên gia kinh tế, các quốc gia như Chile, Peru đã thành công với mô hình rau quả chế biến - trái cây sấy, đóng hộp - gia tăng thời gian bảo quản và giá trị. Đồng thời họ cũng chú trọng xây dựng thương hiệu xuất khẩu. Đây là những hướng đi hiệu quả màViệt Nam cần học hỏi kinh nghiệm để chuyển dịch từ xuất khẩu tươi sang chế biến, tiếp cận thị trường xa. Việt Nam không chỉ cần "hồi phục" xuất khẩu rau quả, mà còn cần "chuyển mình" ngoạn mục để vươn sang toàn cầu, bước ra khỏi bóng Trung Quốc để tạo nên giá trị bền vững./.

* Mời quý độc giả theo dõi các chương trình đã phát sóng của Đài Truyền hình Việt Nam trên TV Online và VTVGo!