Trước thực trạng hàng giả, hàng nhái và gian lận thương mại ngày càng tinh vi, việc truy xuất nguồn gốc đã trở thành "giấy thông hành" không thể thiếu để bảo vệ quyền lợi người tiêu dùng, nâng cao uy tín doanh nghiệp, từng bước lành mạnh hóa môi trường kinh doanh và xuất khẩu bền vững. Đây không chỉ là giải pháp kỹ thuật mà là yêu cầu sống còn trong bối cảnh hội nhập sâu rộng.
Gian lận thương mại lợi dụng công nghệ, vô hiệu hóa kiểm soát truyền thống
Thương mại hóa và bùng nổ công nghệ khiến hàng hóa lưu thông một cách nhanh chóng xuyên biên giới và giữa các vùng miền, nhưng bên cạnh cơ hội là rủi ro lớn cho người tiêu dùng và doanh nghiệp thật. Theo Ban chỉ đạo 389 trong chiến dịch vừa qua, chỉ trong 2 tuần cao điểm, lực lượng chức năng đã phát hiện và bắt giữ hơn 450 vụ buôn bán, gian lận thương mại, hàng giả và trốn thuế, với giá trị hơn 40 tỷ đồng.
Trước thực trạng hàng giả, hàng nhái len lỏi khắp nơi, việc truy xuất nguồn gốc đóng vai trò then chốt, giúp nhận diện, ngăn chặn và xử lý tận gốc hành vi gian lận thương mại, từ đó bảo vệ người tiêu dùng và lành mạnh hóa môi trường kinh doanh.
Trao đổi với phóng viên VTV Times, ông Trần Hữu Linh - Cục trưởng Cục Quản lý và Phát triển thị trường trong nước (Bộ Công thương) cho biết, chỉ tính riêng 3 tháng đầu năm 2025, lực lượng ngành này đã phát hiện hơn 30.650 vụ vi phạm, thu hồi hơn 4.600 tỷ đồng ngân sách, khởi tố 1.328 vụ việc tương đương 2.046 đối tượng. Con số này cho thấy gian lận thương mại hiện đã biến thành trào lưu có tổ chức, lợi dụng sơ hở về xuất xứ, nhãn mác và truy xuất nguồn gốc.
Các phương pháp truyền thống như tem chống giả, mã vạch đơn giản không còn hiệu quả trước sự khiêu chiến đến từ hàng giả "thế hệ mới" có thể giả dữ liệu, mã QR, và xuất xứ. Trước tình hình này, rõ ràng, nước ta cần một giải pháp công nghệ vượt trội hơn để bắt kịp thủ đoạn ngày càng tinh vi.
Truy xuất nguồn gốc - "Chìa khóa vàng" để nhận diện gian lận
Theo các chuyên gia thị trường, truy xuất nguồn gốc là khả năng theo dõi toàn bộ hành trình của sản phẩm - từ nguyên liệu đầu vào, quy trình sản xuất, lưu thông, đến tay người tiêu dùng, minh bạch về mọi công đoạn. Đây là yêu cầu đã được quy định tại nhiều luật như Luật An toàn thực phẩm, Luật Chất lượng sản phẩm hàng hóa và được triển khai bài bản theo Quyết định 100/QĐ-TTg…
Về câu chuyện này, theo TS Nguyễn Thị Thu Trang - Giám đốc Trung tâm WTO và Hội nhập (VCCI), việc xây dựng hệ thống truy xuất nguồn gốc đòi hỏi doanh nghiệp minh bạch chia sẻ dữ liệu. Trái ngược, nhiều doanh nghiệp vẫn còn e ngại vì sợ lộ bí mật kinh doanh hoặc thông tin chưa sẵn sàng.
Đáng chú ý, Thứ trưởng Bộ Khoa học và Công nghệ Bùi Hoàng Phương khẳng định truy xuất nguồn gốc sẽ là công cụ mạnh nhất trong xử lý hàng giả, với mã QR tra cứu ngay trên sản phẩm, giúp truy xuất thông tin chỉ trong vòng vài giây.
Truy xuất nguồn gốc sẽ là công cụ mạnh nhất trong xử lý hàng giả, với mã QR tra cứu ngay trên sản phẩm, giúp truy xuất thông tin chỉ trong vòng vài giây.
Hơn thế nữa, truy xuất nguồn gốc không chỉ phục vụ trực tiếp người tiêu dùng, họ có thể quét mã QR để biết ngay thông tin về thương hiệu, cơ sở, chứng nhận an toàn…Điều này tạo ra niềm tin và giúp người tiêu dùng tự vệ trước hàng giả; mà còn giúp doanh nghiệp làm ăn chân chính nâng cao uy tín. Doanh nghiệp được chứng nhận bằng cách cung cấp QR kiểm tra, thực thi dữ liệu đầy đủ, minh chứng bằng hồ sơ truy xuất rõ ràng.
Ngoài ra, các cơ quan quản lý sẽ có công cụ để kiểm tra hiệu quả, thay vì chờ kết quả tố giác, lực lượng chức năng giờ đây chỉ cần quét mã để truy ngược toàn bộ quy trình. Cơ chế này đặc biệt hiệu quả trong việc quản lý thực phẩm, y tế, mỹ phẩm - nơi rủi ro sức khỏe cao nhất .
Cần nhanh chóng hoàn thiện pháp lý và mô hình liên ngành
Hiện các hành lang pháp lý đang được hoàn thiện như các luật sửa đổi liên quan sắp tới sẽ yêu cầu minh bạch mã QR bắt buộc trên tất cả hàng hóa. Mới đây, Bộ Công thương đã ra văn bản yêu cầu kiểm tra kim ngạch thương mại điện tử và xử lý vi phạm liên quan xuất xứ và chất lượng; hay cổng quốc gia truy xuất nguồn gốc đã vận hành từ cuối năm 2024 để liên kết tất cả hệ thống truy xuất của cơ quan liên quan…
Tuy nhiên theo các chuyên gia, hiện nước ta đang đối diện với nhiều thách thức khi triển khai như doanh nghiệp vừa và nhỏ thiếu nhân lực, công nghệ, vốn để đầu tư hệ thống; Mô hình chuỗi sản xuất phức tạp hoặc nhỏ lẻ khiến truy xuất tốn kém và khó theo dõi; Doanh nghiệp e ngại mất thông tin nội bộ khi chia sẻ bình thường; Hiện vẫn thiếu giám sát, đánh giá hiệu quả hệ thống truy xuất.
Do đó, theo các chuyên gia cần ưu tiên các giải pháp hỗ trợ doanh nghiệp qua Quỹ hỗ trợ Khởi nghiệp/WTO cho truy xuất nguồn gốc, hỗ trợ doanh nghiệp đưa hàng lên sàn xuất khẩu. Đồng thời, hoàn thiện bộ dữ liệu mẫu và thường xuyên tổ chức thanh tra, đánh giá định kỳ hệ thống và lập "phòng thử nghiệm truy xuất" theo khu vực. Về lâu dài cần có nhiều chính sách khuyến khích doanh nghiệp hợp tác xây dựng chuỗi truy xuất cấp vùng, chia sẻ dữ liệu hơn nữa.
Theo ông Phạm Văn Thọ - Chủ tịch Công ty cổ phần Công nghệ chống giả Việt Nam cho hay, truy xuất nguồn gốc là "lá chắn" bảo vệ người tiêu dùng và nền tảng để kinh doanh minh bạch. Trong bối cảnh Việt Nam hội nhập mạnh mẽ, doanh nghiệp buộc phải chuyển mình và phải tuân thủ luật chơi toàn cầu. "Trước bối cảnh các tiêu chuẩn quốc tế ngày càng khắt khe, chính sách bảo hộ thương mại ngày càng nhiều, nếu không đáp ứng được yêu cầu về truy xuất nguồn gốc, doanh nghiệp sẽ mất đi lợi thế cạnh tranh. Đây là thời điểm quan trọng khi thi trường quốc tế đang có độ "chờ" lớn trong việc tăng cường kiểm tra – cũng chính là cơ hội để doanh nghiệp xây dựng và thực hiện truy xuất nguồn gốc", ông Thọ nhấn mạnh./.
* Mời quý độc giả theo dõi các chương trình đã phát sóng của Đài Truyền hình Việt Nam trên TV Online và VTVGo!