Với vốn tri thức uyên bác và khả năng thông thạo hơn 20 ngoại ngữ, ông là người tiên phong trong việc chuyển giao tri thức giữa phương Đông và phương Tây, giữa truyền thống và hiện đại.
Di sản ông để lại vô cùng đồ sộ: hàng trăm công trình biên khảo, sách giáo khoa, từ điển, bài báo… góp phần khai sáng tư tưởng, phát triển chữ Quốc ngữ và định hình nền báo chí Việt Nam. Trương Vĩnh Ký là người sáng lập đồng thời là Tổng biên tập đầu tiên của Gia Định báo, tờ báo chữ Quốc ngữ đầu tiên của Việt Nam. Năm 1911, tên ông được ghi trong từ điển Larousse của Pháp, với ghi nhận là một trong 18 nhà bác học ngôn ngữ tiêu biểu thế kỷ XIX.
Tượng bán thân Trương Vĩnh Ký mặc áo dài khăn đống và đeo các huy chương ông được trao tặng được đặt giữa lăng mộ (Ảnh: Thu Trang)
Để tưởng niệm và tôn vinh ông, hai công trình tiêu biểu đã được xây dựng tại TP Hồ Chí Minh và Bến Tre - những nơi gắn bó sâu sắc với cuộc đời ông. Mỗi công trình mang nét kiến trúc và giá trị văn hóa riêng, phản ánh chiều sâu nhân cách và hành trình tri thức của Trương Vĩnh Ký.
Lăng mộ giữa lòng đô thị
Tọa lạc tại số 520 Trần Hưng Đạo, phường Chợ Quán TP Hồ Chí Minh, khu lăng mộ Trương Vĩnh Ký, có diện tích khoảng 50m², nằm trong khuôn viên rộng hơn 2.000m². Công trình này được xây dựng từ năm 1889 do đích thân ông thiết kế và trông coi. Kiến trúc mang phong cách giao thoa Đông – Tây: mái vòm, hoa văn và cách bố trí đậm chất Pháp, xen lẫn các chi tiết Á Đông truyền thống.
Cổng vào được xây theo kiểu tam quan(Ảnh: Thu Trang)
Hai bên cánh cửa là câu đối bằng chữ Hán "Văn chương xoay trục đất - Khí phách thấu thiên đường" (Ảnh: Thu Trang)
Hình rồng và cây thánh giá trên mái ngói đỏ (Ảnh: Thu Trang)
Trên cửa lăng mộ hướng ra đường Trần Bình Trọng là dòng chữ trích từ Kinh thánh "Fons Vitae Eruditio Possidentis" (Tri thức là nguồn sống cho ai sở hữu nó).
Cổng vào được xây theo kiểu tam quan, có hai cột đá khắc câu đối bằng chữ Hán. Ngay phía trên là cây thánh giá, trên đỉnh cổng là dòng chữ Latinh: "Miseremini mei saltem vos amici mei" (Xin hãy thương tôi, ít ra là những bạn hữu của tôi) - trích từ Kinh Thánh Cựu Ước, như một lời nhắn gửi trầm lặng đến hậu thế.
Trần lăng có hình rồng phượng (Ảnh: Thu Trang)
Trong lăng có 3 mộ phần, gồm 3 bia đá khác màu, chiều rộng khoảng 1m, dài gần 2m, được lát bằng phẳng. Mộ Trương Vĩnh Ký nằm ở giữa, hai bên là người vợ Vương Thị Thọ và con trai cả Trương Vĩnh Thế. (Ảnh: Thu Trang)
Mộ phần của Trương Vĩnh Ký (Ảnh: Thu Trang)
Bên trong lăng là ba ngôi mộ lát bằng đá phẳng - nhiều người lầm tưởng là nền nhà. Ở giữa là mộ Trương Vĩnh Ký, hai bên là mộ vợ ông - bà Vương Thị Thọ và con trai cả - Trương Vĩnh Thế. Các bia đá khắc tên bằng chữ Latinh, đơn giản nhưng trang trọng. Mặc dù mang giá trị lớn về mặt lịch sử và văn hóa, lăng mộ hiện nay vẫn chưa được bảo tồn, quảng bá đúng mức. Tuy nhiên, với nhiều học giả và nhà giáo dục, đây vẫn là "địa chỉ đỏ" để tưởng nhớ người trí thức tiên phong, khơi dậy tinh thần khai phóng và học thuật .
Nhà bia tưởng niệm tại Bến Tre
Nhà bia được đặt cách nhà thờ Cái Mơn khoảng 300 mét, thuộc ấp Vĩnh Bắc, xã Vĩnh Thành, huyện Chợ Lách, tỉnh Bến Tre - quê hương Trương Vĩnh Ký. Bia được dựng vào năm 1937 bởi những người bạn thân thiết của ông, nhằm tưởng nhớ người con ưu tú của vùng đất học.
Nhà bia tưởng niệm Trương Vĩnh Ký tại Bến Tre (Ảnh: UBND huyện Chợ Lách)
Nhà bia có kiến trúc bốn mặt không vách, gồm 16 cột tròn bằng xi măng, mái lợp ngói, tạo nên một không gian mở, vừa trang nghiêm vừa hòa quyện với cảnh quan xung quanh. Ở giữa là bia đá xanh cao khoảng 2,5 mét, được điêu khắc công phu, kết hợp tinh tế giữa mỹ thuật truyền thống và tín ngưỡng phương Tây. Phía trên bia là hình tượng lưỡng long tranh châu và biểu tượng thánh giá - phản ánh đúng bản sắc học giả Công giáo của Trương Vĩnh Ký.
Mặt trước của bia tưởng niệm (Ảnh: UBND huyện Chợ Lách).
Mặt trước bia quay ra rạch Ông Mầu, khắc nội dung bằng ba ngôn ngữ: Pháp, Hán và Quốc ngữ - ba thứ tiếng ông từng sử dụng để truyền bá tri thức và kết nối văn hóa. Tấm bia mang đậm dấu ấn học thuật, đồng thời là minh chứng cho hành trình ngôn ngữ đa chiều của Trương Vĩnh Ký.
Qua thời gian, màu đá bia đã nhạt dần, vài chi tiết bị sứt mẻ, nhưng giá trị lịch sử - văn hóa của công trình thì vẫn nguyên vẹn. Cùng với quần thể kiến trúc Công giáo tại Cái Mơn - Cái Nhum, nhà bia Trương Vĩnh Ký đã trở thành điểm đến của khách du lịch, học sinh - sinh viên và các nhà nghiên cứu mỗi khi về thăm Bến Tre.
Mặt sau bia tưởng niệm (Ảnh: UBND huyện Chợ Lách).
Ngoài ra tại TP Hồ Chí Minh và Bến Tre cũng có những tượng đồng bán thân của Trương Vĩnh Ký được đặt tại các ngôi trường mang tên ông như cách truyền cảm hứng học tập cho nhiều thế hệ học sinh.
* Mời quý độc giả theo dõi các chương trình đã phát sóng của Đài Truyền hình Việt Nam trên TV Online và VTVGo!