Nghề se chân chỉ hạt bột, tựa như một mạch ngầm văn hóa, chảy song song cùng dòng lịch sử nghề dệt tơ tằm cổ truyền của vùng Bắc Bộ. Tương truyền, hạt giống nghề này được ươm mầm từ vùng đất Cao Miên xa xôi, nhờ bàn tay tài hoa của tổ nghề mang về gieo xuống mảnh đất Triều Khúc. Để rồi, qua bao thăng trầm, chính tấm lòng và đôi tay khéo léo của cụ Nguyễn Thị Dằng (cụ Trí Đằng) đã thổi bùng ngọn lửa nghề, vực dậy và trao truyền tinh túy cho bao thế hệ sau. Hình ảnh người nghệ nhân cao tuổi, miệt mài bên khung se, đã khắc sâu vào tâm khảm người dân nơi đây như một biểu tượng của sự kiên trì và đam mê.
Những chân chỉ hạt bột được làm thủ công tỉ mỉ nhờ bàn tay khéo léo của người thợ. (Ảnh: Thu Giang)
Se chân chỉ hạt bột không đơn thuần là một công đoạn sản xuất, mà là cả một quá trình nghệ thuật tỉ mỉ, thường gắn liền với những giá trị tâm linh, những bộ trang phục truyền thống trang trọng và những màn diễn xướng dân gian đầy màu sắc. Để tạo nên một dải chân chỉ mềm mại mà bền chắc, tựa như chuỗi hạt ngọc liên kết, người thợ phải dồn vào đó hàng chục giờ lao động miệt mài, đòi hỏi một sự tập trung và cẩn trọng đến từng sợi tơ.
Bắt đầu từ những sợi tơ tằm thô sơ, qua bàn tay người thợ, chúng được chuội kỹ càng, chải chuốt cẩn thận, rồi nhuộm bằng những sắc màu thiên nhiên lắng đọng hồn đất Việt – vàng óng của củ nâu, trầm ấm của vỏ cây, rực rỡ của hạt điều… để tạo nên những gam màu truyền thống, mang đậm dấu ấn thời gian. Tiếp đến là công đoạn se chỉ, nơi từng sợi tơ nhỏ bé được vặn xoắn đều đặn, tạo nên sự dẻo dai, mềm mại nhưng vẫn giữ được độ bền bỉ đáng kinh ngạc. Và đỉnh cao của sự tinh xảo chính là công đoạn se hạt bột – một kỹ thuật độc đáo, đòi hỏi người thợ phải khéo léo đính nối từng cụm chỉ li ti, tạo thành những “hạt bột” đều tăm tắp, như những viên ngọc nhỏ xíu được xâu chuỗi cẩn thận, vừa mềm mại uyển chuyển, lại vừa bền chặt đến lạ kỳ.
Vẻ đẹp của chân chỉ hạt bột không chỉ nằm ở sự tinh tế trong từng đường se, mũi kết, mà còn ở giá trị ứng dụng và thẩm mỹ cao quý. Chúng trở thành những đường viền mềm mại, điểm xuyết cho những bộ trang phục tuồng chèo lộng lẫy, những chiếc nón quai thao duyên dáng, những chiếc phất trần uy nghi, hay những chiếc mũ quan viên trang trọng. Trong những lễ nghi truyền thống, sự hiện diện của chân chỉ hạt bột càng làm tăng thêm vẻ trang nghiêm và linh thiêng. Mỗi hạt chỉ nhỏ bé như một nốt nhạc trầm bổng, khi kết nối lại thành chuỗi dài, chúng hòa tấu nên một bản giao hưởng sắc màu trên nền vải cổ truyền, làm say đắm lòng người.
Nghệ nhân Triệu Thị Lập vẫn miệt mài bên những sợi len, cuộn chỉ. (Ảnh: Thu Giang)
Để tạo nên những “nốt nhạc” ấy, người thợ không chỉ cần đôi tay khéo léo, mà còn phải có một con mắt thẩm mỹ tinh tế, một cảm nhận sâu sắc về bố cục và sự hài hòa của màu sắc. Để hoàn thiện một dải chân chỉ dài chừng một mét, có khi người nghệ nhân phải dành cả tuần lễ miệt mài, dồn hết tâm huyết vào từng công đoạn.
Trong căn nhà nhỏ thấm đượm mùi tơ tằm và thuốc nhuộm, nghệ nhân Triệu Thị Lập, người đã dành gần 50 năm cuộc đời gắn bó với nghề, chia sẻ một cách chân thành: “Công việc này không chỉ là làm ra sản phẩm để bán, mà còn là một cách để tôi gìn giữ cội nguồn, hồn cốt của dân tộc mình.”
Bà nhớ lại những ngày xưa, cả làng Triều Khúc đều biết đến nghề này, trẻ con lớn lên đã quen thuộc với khung cửi, với sợi tơ. Nhưng giờ đây, lớp người theo nghề ngày càng thưa thớt, bởi sự vất vả, thu nhập bấp bênh và sự lên ngôi của những sản phẩm công nghiệp tiện lợi. Dẫu vậy, bà vẫn kiên trì với nghề như một sứ mệnh thiêng liêng, bởi trong từng sợi chỉ, từng hạt bột, bà cảm nhận được linh hồn của quê hương mình. Bà vẫn cần mẫn nhuộm chỉ thủ công bên chiếc nồi hơi cũ kỹ, dù công nghệ đã đổi thay biết bao, bởi bà hiểu rằng, giá trị đích thực của sản phẩm không chỉ nằm ở vật chất mà còn ở tâm huyết và giá trị văn hóa độc đáo mà nó mang theo.
Gia đình nghệ nhân vẫn gìn giữ cách nhuộm chỉ truyền thống với chiếc nồi hơi lâu đời. (Ảnh: Thu Giang)
Thực tế nghiệt ngã là vậy, nghề thủ công truyền thống nói chung và nghề se chân chỉ hạt bột nói riêng đang đứng trước nguy cơ mai một đầy lo ngại. Giữa hàng trăm hộ dân Triều Khúc, chỉ còn lác đác vài ba gia đình còn giữ lửa nghề. Việc tìm kiếm và đào tạo thế hệ kế cận trở nên vô cùng khó khăn, khi lớp trẻ dường như không còn mặn mà với những công việc thủ công đòi hỏi sự kiên nhẫn và tỉ mỉ đến vậy. Tuy nhiên, trong bóng tối vẫn còn le lói những tia hy vọng từ những nghệ nhân tâm huyết như bà Lập. Bà tin rằng, chỉ cần một người còn giữ nghề, thì ngọn lửa văn hóa ấy vẫn còn cơ hội được nhen nhóm trở lại, đặc biệt nếu có sự quan tâm và hỗ trợ đúng đắn.
Giá trị của nghề se chân chỉ hạt bột không chỉ giới hạn trong phạm vi kinh tế, mà sâu xa hơn, nó là một phần không thể tách rời của bản sắc văn hóa, là hồn cốt của dân tộc Việt. Giữa dòng chảy toàn cầu hóa mạnh mẽ, nơi mà những giá trị văn hóa truyền thống dễ bị lấn át, việc trân trọng và duy trì những nghề thủ công cổ truyền như thế này chính là cách để khẳng định chủ quyền văn hóa, làm phong phú thêm kho tàng di sản vô giá của Việt Nam. Những sản phẩm thủ công tinh xảo này không chỉ phục vụ đời sống tâm linh, tín ngưỡng, mà còn có tiềm năng trở thành những sản phẩm du lịch văn hóa độc đáo, thu hút du khách thập phương nếu được đầu tư và quảng bá một cách bài bản.
Sự hồi sinh của nghề không chỉ phụ thuộc vào sự nỗ lực của những nghệ nhân còn sót lại, mà còn cần sự chung tay của cả cộng đồng, chính quyền và đặc biệt là sự sáng tạo của thế hệ trẻ. Việc đưa những dải chân chỉ hạt bột vào các thiết kế thời trang hiện đại, vào những màn trình diễn văn hóa dân gian đặc sắc, hay trưng bày chúng một cách trang trọng tại các bảo tàng nghề thủ công truyền thống là những hướng đi đầy tiềm năng. Bên cạnh đó, việc số hóa các quy trình sản xuất, xây dựng tư liệu, ghi lại những câu chuyện và kinh nghiệm của các nghệ nhân cũng là một cách hữu hiệu để bảo tồn và lưu giữ những tri thức bản địa quý giá.
Nhìn lại hành trình lặng lẽ mà bền bỉ của nghề se chân chỉ hạt bột tại làng Triều Khúc, ta không khỏi cảm phục sự kiên trì và tình yêu nghề sâu sắc của những con người sống giữa lòng Thủ đô nhưng vẫn giữ trọn vẹn hồn quê. Đó không chỉ là câu chuyện về một nghề thủ công, mà còn là một bản anh hùng ca thầm lặng về lòng kiên định, về tình yêu văn hóa truyền thống và khát vọng gìn giữ bản sắc dân tộc trong nhịp sống hối hả của thời đại. Những hạt bột li ti được kết nên từ sợi tơ tằm mềm mại qua đôi bàn tay tài hoa của người thợ không chỉ là những sản phẩm vật chất vô tri, mà còn là những sợi dây vô hình kết nối quá khứ với hiện tại, là biểu tượng cho sức sống mãnh liệt của một làng nghề Việt Nam, không chịu lụi tàn trước dòng chảy của thời gian.
* Mời quý độc giả theo dõi các chương trình đã phát sóng của Đài Truyền hình Việt Nam trên TV Online và VTVGo!