Đạo diễn Lương Đình Dũng: Sống lại cảm xúc với bộ phim về di sản hát Xẩm

Đạo diễn Lương Đình Dũng chia sẻ, đề xuất mua bản quyền phim của Ninh Bình sau nhiều năm Xẩm Đỏ ra đời không chỉ khiến anh sống lại cảm xúc của những tháng ngày thực hiện bộ phim, mà còn cho thấy sự trân trọng, quyết tâm bảo vệ và phát huy giá trị của loại hình di sản - nghệ thuật này.

Anh có cảm xúc gì khi Ninh Bình đề nghị nhượng lại bản quyền bộ phim Xẩm Đỏ, tác phẩm hiếm hoi tôn vinh giá trị của di sản hát Xẩm?

Đó thực sự là một cảm xúc rất tự hào và thi vị đối với cá nhân tôi. Sau nhiều năm, tôi vẫn nhớ thời gian mình đã phải rất cố gắng và kiên quyết để theo đuổi bộ phim, với lòng đam mê Xẩm và tình yêu với nghệ thuật truyền thống. Xẩm Đỏ được thực hiện khi nghệ nhân Hà Thị Cầu đã ở vào tuổi 95, gần như đó là một cuộc chạy đua với thời gian.

Tôi luôn tâm niệm, trong âm nhạc dân gian, các nghệ nhân ngoài tiếng hát thì họ còn như những cuốn sách ẩn chứa nhiều điều quý giá đã chắt lọc mà chúng ta cần lưu giữ, bảo tồn. Nếu chúng ta chậm trễ thì thực sự đó là điều có lỗi, khi những "báu vật nhân văn sống" không có nhiều thời gian để chờ đợi. Lắng nghe và cảm thụ một nghệ nhân dân gian cất tiếng hát, chúng ta có thể thấy cả một cuộc sống được chuyển động trong đó. Đó là điều cần phải lưu giữ cho thế hệ mai sau.

Ngược dòng thời gian, anh có thể chia sẻ nguồn cảm hứng nào khiến anh đặt tên bộ phim âm nhạc này là Xẩm Đỏ?

Với tôi thì âm nhạc thực sự có thể ẩn chứa rất nhiều hình ảnh và cả màu sắc hội hoạ trong đó nữa. Trong âm nhạc dân gian, tôi thấy cả những bầu trời truân chuyên sâu lắng và cũng đầy sôi động. Âm nhạc dân gian mang cả những ký ức thời gian, cả gió, đất và nước, rất nhiều điều tuyệt vời và thú vị.

Với hát Xẩm, nếu phác hoạ bằng màu sắc thì tôi cảm nhận loại hình nghệ thuật này thiên về gam màu nóng. Điều đó đã khiến tôi đặt tên phim là Xẩm Đỏ. Thêm nữa, tôi cũng muốn tên phim tăng thêm phần thi vị và sự bay bổng của Xẩm, làm đẹp thêm những giá trị âm nhạc đầy tính nhân văn này.

Tôi nhớ rằng đây là bộ phim âm nhạc đầu tiên không dùng lời bình, có thể nói là rất công phu. Anh có thủ pháp nào khi thực hiện Xẩm Đỏ để cho đến bây giờ, đây vẫn là một tác phẩm nghệ thuật có giá trị thời sự?

Tôi không dùng thủ pháp nào cả, hoàn toàn là tự nhiên theo cách tôi phải đuổi theo âm nhạc và nhân vật từ đầu đến cuối bộ phim. Trong thế giới quan nghệ thuật của mình, tôi luôn xem âm nhạc, tranh, thơ là nguồn cảm hứng sáng tác hình ảnh.

Đặc biệt, trong âm nhạc dân gian, bao gồm hát Xẩm, có rất nhiều điều để một đạo diễn phải tìm kiếm. Tôi đã đến gặp nhân vật trong phim là nghệ nhân Hà Thị Cầu, và quyết tâm thực hiện bộ phim để lưu giữ lại những giá trị sống mãi với thời gian.

Dành gần 2 năm để quay và phải 4 năm sau Xẩm Đỏ mới hoàn thành. Điều gì khiến một bộ phim phải kéo dài đến như vậy?

Đó là cả một câu chuyện làm phim về di sản, mà có lẽ với di sản nào cũng có thể gặp tình huống tương tự. Chúng tôi dự kiến sẽ quay trong vòng một tháng nhưng khi gặp gỡ nghệ nhân Hà Thị Cầu, tôi biết điều này là không thể. Nghệ nhân Hà Thị Cầu dù nắm giữ linh hồn của hát Xẩm nhưng cụ không phải là một nghệ sĩ biểu diễn. Việc nói, cười hay bất kỳ điều gì mà đạo diễn muốn đều làm mất đi tính tự nhiên của bộ phim.

Có lần, tôi muốn cụ khóc như lần đầu tiên chúng tôi gặp cụ thì cụ nói, nếu không xúc động hay đau khổ một điều gì thì không khóc được. Cứ thế, tôi khám phá ở nghệ nhân như một cuốn sách mộc mạc âm nhạc về Xẩm. Hành trình của chúng tôi kéo dài trong hai năm. Tất nhiên không phải liên tục, bởi như vậy cũng sẽ không đạt được hiệu quả bất ngờ và thay đổi không gian trong bộ phim.

Quãng thời gian này anh có những kỷ niệm đặc biệt nào?

Tôi hiểu hơn về nghệ thuật hát Xẩm và yêu thích hơn di sản âm nhạc này. Những điều đó cũng giúp tôi tìm thêm được nhiều nguồn cảm hứng chân thực hơn cho hình ảnh phim.

Kỷ niệm thì nhiều, như khi chúng tôi đang quay thì dây đàn bị đứt, chúng tôi thực sự lo lắng thì hai mẹ con cụ đi tìm cái dây phanh để làm dây đàn. Hình ảnh đó thật đặc biệt với tôi. Các cảnh mưa cũng vậy, chúng tôi làm mưa mãi không xong thì bất chợt cơn mưa đến.

Hình ảnh bộ phim không chỉ về nghệ nhân mà còn sinh động với miền quê mộc mạc ở Yên Mô, Ninh Bình. Chợ quê, hoa gạo, bến đò trên sông, cùng sự xuất hiện của nhiều nghệ nhân hát xẩm. Ngoài sự công phu về thời gian thì những hình ảnh này đều rất tự nhiên, góp phần tôn vinh linh hồn của phim là hát Xẩm…

Tôi đã không sử dụng diễn viên mà phải chờ đợi những phiên chợ. Tôi may mắn tìm được một phiên chợ đơn sơ nhưng đẹp đến mê muội, hoa gạo, con đường cong cong trong chiều… Mỗi khuôn hình giống như một mô tả văn học và đều có ý nghĩa ở phía sau nó.

Tôi quay hơn 1.000 phút phim và chọn lọc được 68 phút. Những thước phim còn lại vẫn rất giá trị. Có lẽ tôi sẽ dựng nó vào một dịp nào đó, cho một góc nhìn khác cũng khá thú vị.

Ngoài Xẩm Đỏ, ít người biết đến anh đã từng thực hiện 6 tác phẩm hề chèo nổi tiếng. Có lẽ anh là một đạo diễn điện ảnh có tình yêu đặc biệt với nghệ thuật dân gian?

Để là một đạo diễn điện ảnh thì tôi cho rằng cái gốc đi lên và thấm đẫm trong hành trang nghệ thuật vẫn phải từ những tác phẩm văn học, nghệ thuật dân tộc. Bố mẹ tôi là những người yêu thơ ca và tôi cũng lớn lên từ đó.

Xẩm, hề chèo đều là những ngôn ngữ nghệ thuật tuyệt vời với tôi. Ngoài ra, tôi cũng rất yêu thích các loại hình di sản văn hóa phi vật thể khác như hát Xoan ở Phú Thọ, hát Then ở Tuyên Quang, Đờn ca tài tử Nam Bộ hay Nhã nhạc Cung đình Huế…

Xin cảm ơn đạo diễn!