"Digital Afterlife" – Khi con người không còn chết hẳn
Nếu như trước kia, cái chết là điểm kết thúc không thể tránh khỏi thì nay, với sự phát triển chóng mặt của trí tuệ nhân tạo, con người bắt đầu đặt ra một giả thiết táo bạo: Liệu cái chết có còn là chấm hết khi dữ liệu số và AI có thể "phục sinh" chúng ta theo một cách nào đó?
Khái niệm Digital Afterlife, hay còn gọi là "cuộc sống kỹ thuật số sau cái chết", không còn là một tưởng tượng viễn tưởng trong phim Black Mirror nữa, mà đã bắt đầu trở thành hiện thực trong các phòng nghiên cứu công nghệ. Các công ty như Replika, HereAfter AI, hay StoryFile đang phát triển chatbot có khả năng trò chuyện như người thân đã mất, được huấn luyện từ dữ liệu giọng nói, ảnh, video, bài viết, thậm chí là... meme của chính họ.
Một bước tiến thần kỳ hay là mồi nhử cảm xúc?
Về mặt kỹ thuật, việc tạo một bản sao số từ dữ liệu người dùng không còn quá xa lạ. AI mô phỏng giọng nói, deepfake video, hay machine learning dự đoán phản ứng cá nhân đều đã có mặt trên thị trường. Khi tổng hợp đủ dữ liệu, các công cụ như ChatGPT, Claude hay các mô hình chuyên biệt hoàn toàn có thể "giả lập" một phiên bản "sống" của người đã khuất. Theo một số chuyên gia công nghệ, đây là một bước đột phá mang tính nhân văn. “Thay vì bị ám ảnh bởi khoảng trống mất mát, bạn có thể nói lời tạm biệt từ tốn hơn, hoặc đơn giản là tiếp tục trò chuyện với người mình yêu thương thêm một thời gian,” chuyên gia AI John Mallory chia sẻ.
Tuy nhiên, nhiều người lại cho rằng chính vì công nghệ có thể làm được quá nhiều nên mới trở nên… nguy hiểm. Việc tạo ra "người chết sống lại" kỹ thuật số có thể khiến chúng ta sa vào vòng luẩn quẩn của ký ức, sống mãi với quá khứ mà không thể bước tiếp trong hiện tại.
(Sự thật là nếu chúng ta được "hồi sinh" sau khi chết thì liệu có phải chúng ta đang tiếp tục sống hay do máy móc giúp ta sống?)
Từ góc nhìn của các nhà tâm lý học, griefbots – chatbot mô phỏng người đã mất – không chỉ đơn thuần là một sản phẩm công nghệ mà là một hình thức “liệu pháp cảm xúc” mới. Trong một nghiên cứu tại Đại học Stanford, những người được tiếp xúc với griefbot của người thân sau cái chết có dấu hiệu vượt qua đau thương nhanh hơn, cảm thấy "an tâm" hơn khi được "nghe lại" giọng nói của người họ yêu thương. Nhiều ứng dụng của Digital Afterlife còn giúp lưu trữ ký ức gia đình theo dạng phỏng vấn, để thế hệ sau có thể nghe ông bà kể chuyện bằng chính giọng thật của họ.
Thế nhưng, các chuyên gia cũng cảnh báo: nếu lạm dụng các bản sao này, người dùng có thể bị rơi vào hội chứng lệ thuộc cảm xúc kỹ thuật số – tức là bị "nghiện" nói chuyện với bản sao, thay vì học cách buông bỏ và hồi phục tinh thần theo hướng tự nhiên.
Liệu có nên “hồi sinh” khi không được phép?
Một trong những tranh cãi lớn nhất xoay quanh Digital Afterlife là: Ai có quyền cho phép tạo bản sao kỹ thuật số của một người đã mất? Ở nhiều quốc gia, pháp luật chưa hề có khung quản lý cho việc này. Điều đó dẫn đến nguy cơ: nếu một người dùng qua đời mà không để lại hướng dẫn rõ ràng, thì gia đình – hoặc thậm chí là công ty công nghệ – có thể “tái tạo” họ mà không cần sự đồng thuận nào.
(Liệu việc hồi sinh người đã mất có vi phạm đến quy chuẩn đạo đức loài người)
Tiến sĩ Hannah Greaves – chuyên gia đạo đức số tại Đại học Oxford – cảnh báo: “Chúng ta đang bước vào một kỷ nguyên mà con người không còn kiểm soát được cái chết của mình. Sự yên nghỉ trở thành một khái niệm mơ hồ, khi bạn có thể bị ‘triệu hồi’ kỹ thuật số bất cứ lúc nào”.
Vùng xám dữ liệu cá nhân sau khi chết
Không chỉ là câu chuyện đạo đức, khía cạnh pháp lý của Digital Afterlife cũng vô cùng phức tạp. Dữ liệu cá nhân – như tin nhắn, giọng nói, hình ảnh – vốn dĩ thuộc về người đã mất, nhưng khi họ qua đời, dữ liệu đó trở thành "vật thể vô chủ". Ai sẽ sở hữu dữ liệu đó? Gia đình? Công ty công nghệ? Hay nhà nước? Những bản sao kỹ thuật số có được xem là tài sản thừa kế không? Và nếu một bản sao AI "phát ngôn" điều gì đó gây tranh cãi thì... ai chịu trách nhiệm?
Góc nhìn văn hóa, tâm linh: Không phải ai cũng muốn được... sống lại
Việc đưa người chết "sống lại" dưới dạng kỹ thuật số cũng đối mặt với những rào cản văn hóa và tôn giáo. Ở nhiều quốc gia Á Đông như Việt Nam, Trung Quốc, Nhật Bản, sự yên nghỉ của người đã khuất là thiêng liêng. Việc tạo ra một “bản sao sống” có thể bị coi là xúc phạm vong linh, đi ngược lại tập tục cúng bái truyền thống. Ngược lại, một bộ phận giới trẻ lại cho rằng, griefbots là một cách hiện đại để giữ gìn kỷ niệm và thể hiện tình cảm. “Nếu tôi có thể nghe lại giọng mẹ tôi mỗi sáng qua loa thông minh thì tôi sẽ làm, miễn đó là điều khiến tôi hạnh phúc”, một người dùng mạng xã hội chia sẻ.
Góc nhìn triết học – Bất tử nhưng có thực là sống?
Từ thời cổ Hy Lạp, con người đã luôn khao khát bất tử, nhưng các nhà triết học như Socrates hay Heidegger lại đặt dấu hỏi về giá trị của sự tồn tại không có cái chết. Sự kết thúc là một phần tất yếu của hành trình sống, như đoạn kết cho một bản nhạc. Một bản sao AI có thể học cách phản hồi giống bạn, nhưng liệu nó có “ý thức” về bản thân không?
Triết gia công nghệ Luciano Floridi gọi đây là “bản thể số phi nhân tính” – một hình thái dữ liệu không có chủ thể thật sự đứng sau. Nói cách khác, một griefbot chỉ là vỏ ngôn ngữ, không có linh hồn, dù nó có biết nói câu “Mẹ ơi, con nhớ mẹ” một cách trơn tru đến đâu. Liệu chúng ta đang duy trì sự sống, hay chỉ đang duy trì ảo ảnh của sự sống?
Hãy tưởng tượng một thế giới nơi không ai "biến mất" thật sự. Trẻ em có thể nhắn tin hỏi bài tập cho ông cố đã mất từ 70 năm trước. Doanh nhân có thể hỏi "bản sao" của Steve Jobs cách thuyết trình. Thậm chí bạn có thể bị "cạnh tranh" bởi phiên bản AI của chính mình – thông minh hơn, nói chuyện khéo hơn, không biết mệt mỏi và… không bao giờ đòi tăng lương.
Khi AI trở thành nơi lưu trữ ký ức nhân loại, liệu thế giới có rơi vào một dạng "quá tải ký ức"? Liệu chúng ta có dám yêu một ai mới, nếu bản sao người cũ vẫn đang gửi tin nhắn "Anh nhớ em mỗi tối" đều đặn từ server? Tóm lại, Digital Afterlife mở ra một thế giới đầy tiềm năng – nơi con người có thể lưu giữ tình cảm, tiếp nối câu chuyện, hoặc đơn giản là trì hoãn nỗi đau chia ly. Nhưng nó cũng khiến ta đối diện với một sự thật trớ trêu: Đôi khi, biết quên cũng là một cách sống lành mạnh.
Sự bất tử – dù ở dạng sinh học hay kỹ thuật số – không phải lúc nào cũng là điều tốt. Vì nếu không còn cái chết, thì ta có còn sống đúng nghĩa? Và trước khi bạn upload bộ nhớ lên mây, hãy tự hỏi: Liệu bản sao của bạn có làm bạn tự hào, hay chỉ là một "bóng ma kỹ thuật số" sống thay mình?
* Mời quý độc giả theo dõi các chương trình đã phát sóng của Đài Truyền hình Việt Nam trên TV Online và VTVGo!