0,4% là mức đầu tư nghiên cứu và phát triển (R&D) so với GDP của Việt Nam trong năm 2023. Con số này thấp hơn đáng kể so với nhiều nước Đông Nam Á (Malaysia 1%; Thái Lan: 1,3%; Singapore 2,2%)
Thống kê cũng cho thấy, Việt Nam có khoảng 782 nhà nghiên cứu trên mỗi triệu dân. Nghĩa là trung bình 10.000 người thì chưa có đến 8 nhà nghiên cứu. Con số này chỉ bằng 1/10 của Hàn Quốc.
"Mò mẫm trong hang tối" được xem là phép so sánh ẩn dụ khi nói đến hành trình vất vả của các nhà khoa học, các nhà nghiên cứu. Tuy nhiên điều này sẽ sớm thay đổi khi, Nghị quyết 57 được xem là ngọn đèn soi đường – được ví như "Khoán 10" trong khoa học công nghệ, là quyết sách chiến lược, đột phá quan trọng hàng đầu, tạo nền tảng pháp lý để khoa học công nghệ phát triển mạnh mẽ.
Hệ sinh thái an toàn, có hiệu quả cho các nhà khoa học
Trước đây, mỗi lần nghiệm thu công trình khoa học, thủ tục tài chính chờ được hoàn tất dày gấp đôi hồ sơ đề tài. Nhiều nhóm nghiên cứu phải cử riêng một người chỉ để lo giấy tờ.
Song với Nghị quyết 57 của Bộ Chính trị, Nghị quyết 03 của Chính phủ, Nghị quyết 193 của Quốc hội được kỳ vọng "cởi trói" thủ tục tài chính bằng cơ chế khoán chi, trao quyền tự chủ tài chính.
Đáng chú ý, một trong các điểm rất mới thay đổi căn bản trong Nghị quyết 57 là cách nhìn nhận với các dự án nghiên cứu khoa học là cho phép toàn bộ các kết quả nghiên cứu của các viện nghiên cứu và trường đại học thuộc sở hữu, được phép thương mại hóa ngay kết quả nghiên cứu mà không cần lập kế hoạch xin cấp trên.
"Trước đây chúng tôi có dự án có thể mang lại giá trị gia tăng lớn "1 đồng bỏ ra những có thể mang lại 100 đồng" muốn được thương mại hóa, chúng tôi phải đi xin doanh nghiệp để ứng dụng. Nhưng giờ thì khác doanh nghiệp hiện đã tìm đến ký một loạt thỏa thuận. Nhờ có Nghị quyết 57 tôi đang được sống từng ngày, từng giờ với sự đột phá này", GS.TS Vũ Thị Thu Hà, Giám đốc Phòng thí nghiệm trọng điểm công nghệ lọc, hóa dầu cho biết.
Nghị quyết 57 được ví như "Khoán 10" trong khoa học công nghệ, là quyết sách chiến lược, đột phá quan trọng hàng đầu, tạo nền tảng pháp lý để khoa học công nghệ phát triển
Trong khi đó, TS. Nguyễn Quân, Nguyên Bộ trưởng Bộ Khoa học và Công nghệ nhấn mạnh với Nghị quyết 57, các nhà khoa học hiện đang được hưởng một hệ sinh thái an toàn, có hiệu quả.
Trong trong nhiệm kỳ làm Bộ trưởng Bộ Khoa học và Công nghệ, ông Quân từng nói "còn nợ các nhà khoa học Việt Nam", vì các nhà khoa học còn chưa thực sự sống được bằng sáng chế và kết quả nghiên cứu khoa học.
Ông Quân cho biết với chính sách mới, cơ chế tài chính nếu áp dụng cơ chế quỹ, cơ chế khoán chi cùng với đầu tư chấp nhận rủi ro mạo hiểm, cơ chế tài chính có thể được giải quyết. Theo ông Quân, hiện một số cơ quan cũng đã nói đến việc trả lương rất cao cho những người có đóng góp lớn cho khoa học, công nghệ.
Vẫn cần được tiếp tục "cởi trói"
Tuy nhiên, nhiều đánh giá cho rằng hiện các nhà khoa học vẫn bị "bó chân, bó tay". Theo GS.TS Lê Huy Hàm – Chủ nhiệm Chương trình Công nghệ sinh học Quốc gia, quá trình phê duyệt các nhiệm vụ khoa học mất thời gian, tối thiểu phải mất 3 tháng, dài hơn mất 6 tháng, thậm chí dài hơn nữa. Phải đến cuối năm nay, thậm chí sang năm, các nhiệm vụ mới mới thực hiện quy chế mới.
Mới đây, Quốc hội thông qua cơ chế cho phép các viện, trường đại học thương mại hóa toàn bộ kết quả nghiên cứu nhằm rút ngắn thời gian đưa công nghệ vào thực tế, tránh lãng phí công trình bị xếp "ngăn kéo". Nhưng hầu hết các đơn vị vẫn chờ Luật Khoa học & Công nghệ sửa đổi được Quốc hội dự kiến thông qua vào tháng 6/2025 mới duyệt đề tài để áp dụng.
"Hàng năm chúng tôi có khoảng 30-40 đề tài để thương mại hóa. Tuy nhiên nhà khoa học thấy cơ chế còn vướng mắc và chưa được thương mại hóa, phải đợi Luật Khoa học & Công nghệ và những thông tư hướng dẫn để triển khai", PGS.TS Phí Quyết Tiến – Phó Viện trưởng Viện Sinh học, Viện Hàn lâm Khoa học và Công nghệ Việt Nam cho biết.
Những nút thắt về cơ chế, chính sách tiếp tục cần được tháo gỡ để tạo điều kiện phát triển cho các nhà khoa học (Ảnh minh họa)
Nói thêm về thách thức với các khoa học, GS.TS Vũ Thị Thu Hà, Giám đốc Phòng thí nghiệm trọng điểm công nghệ lọc, hóa dầu nhấn mạnh, vấn đề tài chính rất quan trọng bởi nếu được đầu tư đúng lúc, đúng thời điểm và đúng quy mô thì sẽ tạo ra giá trị gia tăng, cũng như tạo niềm tin trao gửi cho nhà khoa học để có thể đi đến cùng một ý tưởng.
Về vấn đề tài chính, TS. Nguyễn Quân, Nguyên Bộ trưởng Bộ Khoa học và Công nghệ cho rằng chúng ta không thiếu tiền, chỉ có điều không chi được hoặc chi không hiệu quả.
"Các nước phát triển đầu tư cho khoa học công nghệ, họ đầu tư theo cơ chế quỹ từ ngân sách nhà nước, cùng với đó là huy động đầu tư xã hội chủ yếu từ các doanh nghiệp công nghệ.
Việt Nam với các quy định chi ngân sách hiện nay, các nhà khoa học rất khó giải ngân. Các doanh nghiệp cũng không mặn mà đầu tư cho phát triển khoa học công nghệ của chính họ chứ chưa nói đầu tư khoa học công nghệ của quốc gia", ông Quân đánh giá.
Theo ông Quân, các nhà khoa học muốn nghiên cứu thì phải chờ đợi ít nhất một năm, có thể 2,3 năm mới nhận được tài trợ của Nhà nước cho đề tài của mình. Ngoài ra, Luật Viên chức lại cấm viên chức khoa học công nghệ được thành lập, tham gia điều hành doanh nghiệp, vô hình chung đã khiến nhà khoa học bỏ đề tài vào "ngăn kéo".
Tại phiên họp của Ban chỉ đạo về phát triển khoa học công nghệ, đổi mới sáng tạo và chuyển đổi số, Tổng Bí thư Tô Lâm nhấn mạnh, Nghị quyết 57 không phải là khẩu hiệu chính trị, mà là chương trình hành động thực tế để Việt Nam cất cánh. Vì vậy, các công việc triển khai phải được kiểm đếm thường xuyên. Những tồn tại hạn chế, điểm nghẽn phải được đánh giá, tháo gỡ kịp thời, không được chậm trễ.
Tuy nhiên đến nay các, bộ ngành địa phương mới hoàn thành 103/600 nhiệm vụ cho thấy tốc độ triển khai còn chậm, chưa đáp ứng yêu cầu cấp bách trong cuộc đua công nghệ toàn cầu.
Chỉ khi Nghị quyết 57 đi vào thực chất, các nhà nghiên cứu mới thực sự tự tin, vượt qua rào cản để tìm thấy ánh sáng khoa học.
Kỷ nguyên vươn mình - 04/6/2025
* Mời quý độc giả theo dõi các chương trình đã phát sóng của Đài Truyền hình Việt Nam trên TV Online và VTVGo!